Nga Gjergj Nikprelaj

Disa konflikte me xhandarët e Turqisë, sidomos me ata të Sanxhakut kryesisht me ata të Vilajetit të Shkodrës, në literaturë popullore, në folklore dhe në folmen e përditshëm shume konflikte quhen gabimisht luftëra ose beteja!
Dihet historikisht, se Perandoria Otomane, vetëm në disa raste konkrete sic kanë qënë luftërat e Gjergj Kastriot Skenderbeut, kryengritjet e mëdha shqiptare antiosmane, dhe disa raste të tjera, sikurse ishin konfliktet e popullësisë në brezin kufitar me rojën e kufijëve, për shtypjen e të cilave, pushteti qëndror Osman, në teritorin e vetë, ka angazhuar repartet e ushtrise kufitare, kundër popullit shqiptar. Në raste të tjera kanë qënë në kompetence të policisë (zaptive) në përputhje me ligjet që i takonin punëve të brendshm, me detyrë të ruajtjes së rëndit juridik dhe qetësisë qytetare.  Arrestimet e ndryshme, sic ishte rasti i Vuksan Gelës së Grudës, kur e kishin shpëtuar trieshianët nga arrestimi i ekspeditës së Bali Beut, i cili u vra me gjithë shoqëruesit e tij në fshatin Rudinë të Trieshit, siç tregon toponimi i atjeshëm ku u zhvillua konflikti kundër “Bali Begut”!  Konfliktet e tilla ishin të vazhdueshme: siç ishte konflikti luftarak i trieshianëve në Cem, në vitin 1717. Pushteti turk kishte për qëllim forcimin e pushtetit në Triesh, dhe jo vetëm në Triesh por në Malësi të Madhe në përgjithësi, por edhe Kuçi e Bërdat i Malit të Zi I rebeluar i kishin dalë doret pushtetit osman. Trieshianët duke qënë në dijeni përpara se të vinte ekspedita policore, ia kishin vu pritën në Dobërçin të Grudës, dhe pas një konflikti të ashpër disa orësh kundër turqëve kishin humbur një numër të konsiderueshëm xhandarësh dhe si pasojë ishin tërhequr në Podgoricë. Në gjysmën e dytë të shekullit XIX, ekspeditat dëshkimore turke sulmuan disa herë banorët e Trieshit, duke hyrë në Trieshin e Poshtëm  nëpër Qafë të Nagrivës, por pa sukses. Sulmet turke i zmbrapsën forcat popullore vendase. Trieshianët vendosnin në pika të caktuara rojet e veta, kështu që i diktonin turqit para se të hynin në Triesh. Në korrik të vitit 1862, turqit kishin organizuar shkatrrimin e dyte të Kuçit, sipas burimeve të kohës, repartet civile të bazhibuzukt kishin rrethuar edhe Trieshin që në mënyrë ushtarake ta asgjësonin dhe në këtë mënyrë Trieshi mund të përjetonte fatin e Kuçit. Një grup ushtarësh bazhibuzuk ishin fshehur nën Qafë të Nagrivës, ata kishin bërë plane të sulmonin Trieshin befas, por gruaja e Gjelosh Nikës nga Muzheçku, bijë nga Kuçi i kishte hetuar se ata janë në pyll, dhe se ata flisnin sllavisht. Ajo ia kishte bërë të ditur burrit se ata ishin në pyll aty afër. Por 40 trieshianë ishin sulur kundër tyre dhe ai komplot kishte dështuar. Në këtë përleshje Gjelosh Nika i Muzheçkut kishte vrarë Shaban Smajlin. Gjelosh Nika Gjokaj  kishte pësuar rëndë sepse të shtënat me pushkë të armikut ia kishin thyer të dy duart dhe pas disa ditësh ky trim I përmendur i Trieshit kishte vdekur. Ndërsa Pipri e Palabardhi(Bjellopavliqi) e kishin humbur betejën e vitit 1862.  Ata kishin tentuar pushtimin e Medunit por pa sukses. Forcat e Kuçit dhe të Bërdës i komandonte Mark Milani, Bacë Dragoja Ivanoviq dhe Nov Spasoja Popoviq. Knjaz Nikolla kishte dërguar dy topa.  Malësia nënshtroi forcat e Mark Milanit, ndezi Kuçin dhe konfiskoi dy topat e Knjazit.
Pasi Mark Milani humbi luftën kundër Malësisë shkoi për ta ndihëmuar Knjaz Nikollën në Rijekë të Cërnojeviqëve sepse nuk kishte çka të mbronte në anën tjetër të Kuçit. Kështu kishin vepruar edhe krerët e Piprit dhe të Bjellopavliqit. Sipas burimeve në dispozicion, Trieshi gjatë kësaj lufte kishte qëndruar neutral. Fuqitë e mëdha kishin vu paqë dhe lufta kishte përfunduar në dëm të Malit të Zi.

MBROJTJA E TRIESHIT DHE E KOJËS NGA SULMET E KUÇIT DHE PIPRIT

Kuçi shumicën e kohës ishte në konflikte me pushtetin turk të Shkodrës. Gjëndja ekonomike në mbarim të shekullit XVIII ishte e mjerueshme dhe në atë kohë  njerëzit vdiqnin nga uria. Turqit shpesh herë e  mbyllnin tregun e qytetit. Nuk kishte rrugëdalje tjetër vetëm dorëzimit të 12 pëngjeve që i kërkonte Veziri si kusht për të bërë paqë me pushtetin në Shkodrër. Për një paqë te mundshme duhej që vojvoda i Kuçit t’i dorëzojë pëngjet sa më parë në Shkodër. Por miku i shtëpisë së tij Husen Hoti i kishte thënë: “Ti e di Shyto (fjala është për Shyto Petroviqin vojvodë i atëhershëm i Kuçit se shtëpitë tona gjithëmonë kanë qëne të afërta e miqësore, dhe për këtë arsye të pyes a je enë që e mban ujët?” Po patjetër iu përgjegj Shyto Petroviqi! Ti e dëgjove Vezirin se çka të premtojë, se gjoja ka për të shpërblyer ty dhe 12 pëngjet. Kjo nuk do të ndodhë kurrë. Veziri ka për t’i vrarë të gjithë, përvecë teje! Shyti kthehet në Kuç dhe i tregon fisit se çka i kishte thënë një mik i tij, duke mos pranuar ofertën e Vezirit, dhe si përfundim kishte dhënë dorëheqje nga detyra e  vojvodës. Kuçi nuk e kishte besuar një gjë të tillë. Pas vendimit të Shyto Petroviqit ishin mbledhur 12 vetë bashkë me vojvodën e ri Çubro Popoviq. Vojvoda  i ri shkoi në Shkodër me 12 vetë, dhe disa prej atyre 12 vetëve u dënuan me vdekje menjëherë, të tjerët u dërguan në Zetë, në Tivarë dhe në Podgoricë për t’u dënuar me vdekje. Të gjithë i varën në litar. Kjo tradhëti e Vezirit ishte një humbje e madhe për banorët e Kuçit, që kishin rënë në kurth të Vezirit.  Të gjithë u vranë. Asnjë nga ata nuk u kthye më në Kuç përveç vojvodet Çubro Popoviqit.
Më vonë vojvoda i Kuçit Çubro Popoviqi kishte organizuar disa kuçasë për të plaçkitur 60 dele të Gjekë Marashit Kolçaj. Pas do kohe kishte shkuar përsëri në Kojë për t’i uruar Ulë Gjeloshit  ndërtimin e kullës së re.Flitej se ajo kullë ishte ndërtuar me shpënzimet e Vezirit të Shkodrës. Nje version tjetër tregon se Vojvodë Çubro gjoja kishte shkuar në Kojë  për ta ndihëmuar Ulë Gjeloshin për të prashitur  misrin. Ulë Gjeloshi e kishte këshilluar vojvodë Popoviqin që të mos shkonte në një një mbledhje të Osojnës në Kojë sepse mund të  vritej nga Gjekë Marashi të cilit Çubro Popoviqi i kishte plaçkitur 60 dele. Por vojovoda nuk e kishte përfillur fare porosinë e Ulë Gjeloshit. Në mbledhjen e Osojnës vojvod Popoviqi kishte pyetur Gjekë Marashin pse atë vjet nuk kishte dalë në bjeshkë me bagëti? Gjekë Marashi ishte përgjegjur: “ nuk delet në bjeshkë me pula, sepse ti i plaçkite delet e mia”. Gjekë Marashi kishte vrarë në vend vojvodë Popoviqin. Çubrin e kishte zëvëndësuar i biri i tij, Pop Miqi i cili pas do kohe kishte organizuar Kuçin e Piprin kundër Kojës e Trieshit. Ktë sulm hakmarrës e kishte drejtuar Ilia Piletiqi. Edhe Rahoja e kishte ndihëmuar Kojën, pavarësisht se ishte rrethuar e tëra nga armiku. Rrethimi i Kojës kishte zgjatur disa ditë. Kojasit dhe trimat tjerë kishin luftuar nga kullat e tyre. Të dy palët kishin pësuar humbje të mëdha. Pavarësisht se vojovoda i tyre Çubro Popoviqi ishte vrarë për plaçkitje dhe punë të liga Kuçi kërkonte hakmarrje për vojvodën për atë vojvodë hajdut. Autorët malazezë e paraqesin këtë ngjarje rrëjshëm se gjoja turqit në marrëveshje paraprake me Marash Ulën kreun e Kojës e kishin ftuar Çubron në shtëpinë e tyre mysafir gjoja për ta vrarë. Ky pohim i autorëve malazezë nuk është aspak i vërtëtë. Ato ditë Hysen Hoti kishte organizuar në Podgoricë me urdhër te Vezirit një masakër kundër kuçasëve dhe turqit kishin vrarë e arrrestuar në tregun Podgoricës 60 malazezë.  Pikërisht atë ditë kritike Margil Doshi dhe Pjetër Vukan Caci nga Trieshi kishin vrarë  Novak Martinin Popoviqin, vllaun e vojvodës të Kuçit.
Kjo kishte qënë përpjekja e  dytë e Kuçit dhe Piperit për të marrë gjakun e vojvodë Çubrit. Një ditë Miq Martini, vojvodë edhe ky vojvodë i Kuçit punonte në pronën e vetë pranë rrugës në Podgoricë. Aty pranë kishte kaluar Kus Nili nga Rahoja. Ai i kishte thënë: “Mos të ndihëmoftë Zoti Miqo, e dreqi ta marrët shatin sepse me të e ke zëvëndësuar pushkën”. Armiqët të shtypën dhe ta morën gjysmën e Kuçit. Miqo u zemërua dhe bashkoi përsëri Kuçin në luftë kundër Trieshit e Kojës. Rahoja kaloi në anën e agresorëve sepse kërcënohej nga ata dhe së bashku me Piprin sulmuan Trieshin e Kojën në fund të Koritës, ku kishte filluar një betejë e ashpër. Agresorët malazezë ishin disa herë më shumë në numër. Nga Koja dhe Trieshi ishin vrarë 21 luftëtarë. Nuk dihet shumë për humbjet e malazezëve, por edhe ata kishin pësuar rëndë. Ata sipas traditës së tyre  kishin plaçkitur në Koritë bagëti të Kojës dhe Trieshit. Dhe pas pak ditësh kishin sulmuar përsëri Kojën dhe kishin djegur e shkatrruar shumë kulla e shtëpi të Kojës.

SHËNIM: Ky artikull me përmbajtje historike i Gjergj Nikprelajt  është pjesë e një monografie për Trieshin. Ai kishte botuar në Shtetet e Bashkuara në vitin 2004 librin e tij të njohur “Kryengritja e Malësisë  e Vitit 1911”. Pas botimit të kësaj vepre Gjergj Nikprelaj bëri kërkime të mëdha nëpër arkivat e vendit për të lënë pas një vepër tjetër për të kaluarën e Trieshit. Djali i tij Renato, dhe e bija Stella shfaqën deshirën për botim në portale dhe në shtypin  shqiptar  të disa kapitujëve të kësaj monografie për Trieshin për çfarë i ndjeri Gjergj kishte bërë kërkime të vazhdueshmë. Vdekja e parakohshme e pëngoi për t’i dhënë fund kësaj vepre. Renato e Stella që tani jetojnë në New York janë gati ta plotësojnë deshirën e e tij për botimin e kësaj vepre.(Gjekë Gjonlekaj)

Nga Zef Mulaj

Pak fjale nga autori

Te mbrohesh dhe te kurohesh nga semundjet, duhet ta quash veten objekt i natyres dhe natyren “spitali” yt i mjekimit.Ky studim, në fakt, nisë pothuajse me fillimet e jetës sime, pra që në fëmini. Kam lindur në një fshat në prehrin e Alpeve, në Mulaj të Malësisë së Gjakovës (Tropojë). Ai është si një arkitekturë e bërë nga vetë natyra, midis maleve e shkëmbenjve shumë të lartë, krejtësisht i izoluar e pa rrugë komunikimi, vetem me ato që njerëzit i kanë formuar vetë, me mënyrat e tyre të kalimit. Por gjithçka atje është e jashtëzakonshme dhe pothuajse nuk mund ta gjesh të tillë askund. Aty linda, në mes atyre bjeshkëve të bukura e krenare, në mes luleve e barit të njomë të livadheve alpine, pranë krojeve e lisave të lartë, lumenjëve e përrenjëve me gjelbërim të jashtëzakonshëm dhe të paparë në asnjë vend tjetër. Por, pa u zgjatur në përshkimin e vendlindjes sime, po flas shkurt për këtë punim timin rreth 20-vjeçar. Pra, çfarë paraqet ky studim për bimësinë mjekësore dhe cilat janë karakteristikat e veçoritë e tij? Qysh në vitin 1975, nisa punën për studimin e bimësisë mjekësore të  Nikaj-Mërturit dhe me vonë të gjitha zonave të Malësisë së Gjakovës (Tropojë) dhe të Alpeve të Shqipërisë, në pëgjithësi, duke marrë si pikë referimi Alpet e Tropojës. Kam kaluar disa herë nëpër çdo pëllëmbë të kësaj treve, për vetë kushtet e jetës sime. Për fat të mirë, në atë kohë unë punoja si farmacist e m’u dha mundësia e komunikimit nga afër me banorët dhe zonat e kesaj treve. Kështu, u krijua një herbar i bimëve mjekësore, i cili në vitin 1990 u ekspozua në rrethin e Tropojës, me pjesëmarrje nga gjithë Shqipëria të specialistëve përkatës, mjekë farmacistë, botanistë etj. Eshte bërë kalsifikimi i tyre botanik, duke u mbështetur në të dhënat e studiuesve të ndryshëm shqiptarë dhe të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Kryesisht janë shfrytëzuar autorët, si Mustafa Demiri, për florën ekskursioniste të Shqipërisë dhe literturat e vendeve te ndryshme tebotes. Pastaj është bërë klasifikimi farmakologjik-mjekësor dhe përmbajtja në substanca aktive. Janë përcaktuar zonat e rritjes së tyre për çdo specie, deri në llogaritje statistikore në sipërfaqe. Po kështu, janë hedhur në hartën fito-gjeografike, sipas zonave te rritjes dhe fushave gjeografike.

Një nga karakteristikat e këtij studimi, që praktikohet për herë të parë në nivele te tilla, është se: -Duke u përcaktuar zonat e rritjes së bimëve mjekësore me ekzaktësi dhe bërja e llogaritjes statistikore në numër dhe të grupuara sipas përmbajtjes në substanca aktive në zona, janë përcaktuar zonat fitokimike në natyrë, ku ato rriten dhe është paraqitur dendësia e tyre sipas zonave. Kështu, janë emëruar edhe zonat, të quajtura kimike, në natyrë, p.sh. zona me bimë alkaloide dhe në nivele të ndryshme, po ku janë më të përqendruara. Gjithashtu, janë analizuar edhe shkaqet e dukuritë e kësaj dendësie, sipase zonave e kështu me radhë. Nje veçori tjetër dhe shumë e rendësishme është se është bërë studimi i ekologjisë së Alpeve në një mënyrë te tillë, ku kam nxjerrë përfundimin se bimët në ato zona janë shumë dhe të veçanta, deri dhe endemike. Ato kanë ruajtur gjenezën, pa bërë mutacione, si natyrore e nga njeriu. Për këtë arsye, është arritur në përfundimin se Alpet e Shqipërisë së Veriut është vendi më i pasur me bimësi mjekësore, jo vetem në Evropë, por dhe më gjerë. Ato janë gjenetikisht më të pastra dhe natyralisht më të pastrat, qe jane njohur deri më sot. Gjithashu, tregohet se janë më të pasura në përmbajtje, në substanca aktive e mjekësore. Në ditën e ekspozitës së bimëve mjekësore: “B.Curri”, 1990.
880BIMË MJEKËSORE NË ALPET E SHQIPËRISË

Shifra me 880 bimë mjekësore, e evidentuar dhe që rriten në Alpet e Shqipërisë së Veriut e kryesisht në ato të Tropojës, nuk përfundon me kaq. Por kete gje ua lë studiuesve të tjerë, në vazhdim, pasi besoj që kjo shifër do të arrijë deri në 1.000. Ndersa vetëm përmbledhjen shumë të shkurtër të këtij studimi, pothuajse 10% të tij, po e paraqes në këtë libër dhe po i vë titullin: “870 bimë mjekësore në Alpet e Shqipërisë”. Por besoj se shumë shpejt do të publikoj të tjera të dhëna të kësaj treve me shumë interes, studimor e praktik. Në këtë libër janë përshkruar edhe një numër i madh metodash mjekimi dhe vlerat mjekësore të substancave, që përmbajnë, duke i grupuar për lexuesin dhe për ta patur më të lehtë kush don t’i përdorë ato, duke u orientuar në efektet e tyre. Por, kam vepruar në këtë mënyrë, duke iu ruajtur dhe ndonjë spekullimi të mundshem ose të mosnjohjes.
Mendoj se është me interes që janë futur termat më të reja të shkencës së sotme për fito-terapinë dhe metodat e mjekimit, moderne e shkencore,
deri edhe në trajtimet e sëmundjeve të rënda, si tumoret, sistemet imunitare te organizmit etj.Duke e mbyllur, them me dhimbje se i gjithë herbari im i bimëve mjekësore, për të cilin djersita e u lodha në malet e vendlindjes sime, ku kam dhe poezinë time të shpirtit, mori udhët e botës dhe ato gjenden diku afër trupit tim, ku jetoj e punoj. Por kam shpresë se një ditë do t’i kthej në Shqipëri, mbasi të bëj dhe një ekspozim të dytë të tyre. Shënoj këtu se paraqitja e parë u bë në Universitetin e Camerinos-Itali dhe aty mbrojta e mora titullin “Doktor i shkencave farmaceutike”, në vitin 1998, me punimin e titulluar: “Le piante medicinali della regione di Tropoja-Albania”. Po ju le të lexoni studimin tim dhe me kënaqesi pres vërejtje e mendime dhe jam i gatshëm që t’u jap edhe shumë gjëra më të reja të kësaj fushe. Këtu kam parasysh këtë studim dhe faktorët e ndryshem për shumëllojshmërinë e bimësisë mjekësore në ato treva të rralla, ekologjinë fito-kimike dhe pastërtinë mjedisore. Se te tillë nuk mund ta gjesh në
ndonjë vend tjetër të Evropës e më gjerë. E njejta gje mund te thuhet per ekzistencën e bimëve mjekësore, që janë ruajtur aq mirë nga vetë faktorin
natyror, por edhe njeri, per mundësitë e reja shkencore dhe ekonomike në këtë fushë.
Prandaj:- Unë propozoj që zonat si: Piku i Currajve, Lumi i Plasë, Shtegu i Dashit (Roga e Deli Ahmetit mbi fshatin Mulaj, si e jashtëzakonshme në bimësi, të rralla e të pastudiuara endemike), Vashqefa, zona e Kakisë së Nikajve, Lugina e Thethit, Bjeshkët e Shalës, Lugina e Valbonës, Bjeshka e Kollatës, Rrogami i Shalës, Gryka e Motinës, Bjeshkët e Çeremit, Mollafci, Shkëlzeni i Gashit, Lkeni i Ponarëve (Velisht i Geghysenit), Qafa e Kolçit, Korja e Mërturit, Bjeshka e Bëtoshës, Goleshi me Vorrin e Fratit, Bradozhnica, Dobërdoli, Stoberda, Gryka e Dragobisë, duke filluar nga Ura e Shoshanit,- -të shpallen nga shteti shqiptar si zona të rralla, me bimësi spontane natyrore, të pastra dhe trashëgimtare natyrore, gjthnjë në zhvillim dhe jo në shkatërrim, duke u mbrojtur me ligje të posaçme. Po kështu, ato t’u paraqiten organizmave ndërkombëtare që të njihen për vlerat e tyre natyrore, kaq të rralla për shkencën e kulturën dhe për ekonominë, pasi janë vende ende të pashkelura, që meritojnë në të
ardhmen një përkushtim të jashtëzakonshëm. Jam i bindur se disa nga keto vende, të cilat i kam përmendur në këtë studim, do të jenë zona kurimi natyrore, pra siç i kam emertuar, “spitale natyrore”. Dhe kjo nënkupton konceptin kurativ dhe jo negativ. Sepse aty të trajton dhe të
kuron vetë natyra-spital. Këto,që shkrova në këtë libër, ua kushtoj me nderim e mall mërgimtari, vendit e popullit tim të dashur.

Itali, qershor 2008
Università di Camerino
Dr. Zef Mulaj

Sipas zbatuesit të këtij objekti, arkitekt Agron Doraci, objekti synohet të vihet në shfrytëzim për 80-vjetorin e ditëlindjes së shkrimtarit Ismail Kadare.
Shtëpia e Kadaresë, monument kulture i kategorisë së parë, që u dogj gati 16 vite më parë, tani po shkon drejt restaurimit të saj të plotë, që pritet të përfundojë në fund të janarit 2016.
Në mjediset e brendshme të shtëpisë janë ruajtur elementët e vjetër që i shpëtuan djegies aksidentale, ndërsa është punuar për të ruajtur traditën e ndërtimit gjirokastrit, pa harruar përdorimin e dy elementëve kryesorë të këtyre banesave karakteristike: drurin dhe gurin.
Në shtëpinë që tashmë është në fazën e fundit të restaurimit ka përfunduar restaurimi i galerisë së gurtë me arkadë në pjesën jugore, e përmendur edhe në faqet e romanit “Kronikë në gurë”, në përshkrimin që Kadareja i bën shtëpisë së tij të lindjes.
Krahas kësaj, punimet kanë sjellë në identitet disa prej detajeve karakteristike të këtij objekti, si kamaret e harkuara apo qemerët.
Sipas zbatuesit të këtij objekti, arkitekt Agron Doraci, objekti synohet të vihet në shfrytëzim për 80-vjetorin e ditëlindjes së shkrimtarit, raporton Balkanweb.
Për sa i përket funksionit të kësaj godine, sipas Doracit dhe një pjese të intelektualëve gjirokastritë, banesa duhet të mbetet vetëm në funksion të evidentimit të veprës së Kadaresë dhe arkitekturës së banesave gjirokastrite.
Në mirëkuptim me shkrimtarin, projekti parashikon ekspozimin e të gjithë krijimtarisë letrare të Kadaresë dhe një pjese të dorëshkrimeve dhe objekteve të punës së tij.
Në shtator të këtij viti, Këshilli Bashkiak i Gjirokastrës miratoi kthimin në muze të shtëpisë së lindjes së shkrimtarit, që synon të hapet si e tillë në 28 janar të vitit të ardhshëm, datë që përkon me 80-vjetorin e lindjes së Kadaresë.
Vlerat karakteristike dhe muzeale të shtëpisë së shkrimtarit do të administrohen nga Ministria e Kulturës dhe Bashkia Gjirokastër.
E listuar si një nga objektet më të vizituara në qytetin e gurtë, restaurimi i banesës së shkrimtarit Ismail Kadare është drejt përfundimit, pas një kalvari të gjatë debatesh e problematikash.
E nisur në 200ë-ën, restaurimi i saj u bllokua në vitin 2011, për shkak të pronësisë me banesën pranë saj, e njohur si shtëpia e Kako Pinos.
Rifillimi i punimeve pas katër vitesh u mundësua falë një fondi me vlerë 114 mijë euro dhënë nga UNESCO.
Vetë Kadareja në krijimet e tij i ka bërë një biografi të plotë kësaj shtëpie, e cila mendohet të kthehet në të vizitueshme për të plotësuar interesin e mijëra vizitorëve që mbërrijnë nga vende të ndryshme të botës.
Shtëpia ku shkrimtari Ismail Kadare kaloi fëmijërinë dhe një pjesë të rinisë së tij ndodhet në lagjen “Palorto”, në zemër të zonës historike të mbrojtur nga UNESCO-ja dhe shumë pranë shtëpisë së Enver Hoxhës, sot Muzeu Etnografik.

Nga Valmira Halimi

Rrefimet e librit “Djali nga Hoti” i Kolec Traboinit vijne ne periudhen kohore 100 te viteve me pare. Ata jane mbeshtetur ne hartimet shkollore te babait te tij Palok Troboini ish-nxenes i shkolles Tregtare Italiane, i cili solli permes Dalmacise flamurin qe u ngrit ne Deciq me 6 prill te vitin 1911. Shkrimet vijne nga viti 1905 me disa modifikime e plotesime sic e ka zakon Kolec Traboini me penen e tij te lehte si gjeth e me peshe tonelata. Libri i thjeshte edhe per kompozimin, ilustrimin dhe ne teresi grafiken e perdorur, eshte nje model per kohen. Faqet e librit te impresionojne, te shetisin ne tablote e bukura natyrore te malesive, te stineve te vitit, ne galerite e personazheve qe jane te moshave te ndryshme, ku mbizoteron Palok Troboini i ati i Kolecit, nena Nora dhe mesuesi i italishtes Andrea Skanjeti burri i Motres Tone. Personazhet e librit jane bashkemoshatare, kryesisht te vuajtur, por te ndershem. Jane rrefime per femije, qe me shume mjeshteri e pa u dukur, ne fundin e se cilit, cilido lexues i jep dicka te vlefshme per jeten, kurdo e kudo qe i nevojitet.

Do t’i thosha edhe Ministres se Arsimit se duhet qe ky liber te plotesoje bibliotekat e shkollave, sepse eshte nje nga librat me te mire per femije. Mos t’ju dridhet fare dora per ta futur ne katalogun e librave te leximit jashte klase. Deshiroj qe ky propozim te mos mbetet ne vesh te shurdher. Lexim te kendshem.

FAIK XHANI
mesues

Etnografi – Lugina e Plavë-Gucisë, një bukuri përrallore, e strukur atje ku “miza bren hekurin”, në këtë shekull duket e braktisur dhe e ndrojtur nga stuhitë e historisë, të cilat në të kaluarën asnjëherë s’e kursyen 
Zenun Çelaj.

Lugina e Plavë-Gucisë, një bukuri përrallore, e strukur atje ku “miza bren hekurin”, në këtë shekull duket e braktisur dhe e ndrojtur nga stuhitë e historisë, të cilat në të kaluarën asnjëherë s’e kursyen. Historia e saj e ngatërruar, si e gjithë historia shqiptare, asnjëherë nuk e ka sqaruar mirë, nëse kjo ua zuri rrugën lakmuesve në shtegtimet e tyre pushtuese apo ata e ndoqën si ëndrrën e bukur, që vazhdimisht shfaqet e ikën. Sidoqoftë, në atë skaj bote dhe në atë krahinë të vogël ndër shekuj u zhvilluan ngjarje aq të mëdha e dramatike, sa ndonjëherë ngjante si qendra e botës. Dhe prandaj, sa herë përmendet ajo, të bien ndërmend vetëm histori luftërash të fituara e të humbura, trima e të mundur, ilirë e romakë, grekë, gotë e maqedonas dhe më vonë gjithmonë shqiptarë përballë, herë turqve e herë sllavëve.
Përmenden luftërat e kelmendasve me të tjerët, pastaj ato të pas Kongresit të Berlinit, i cili këtë luginë ia dhuroi Malit të Zi, kundërshtuar aq vendosmërisht nga popullata vendase dhe mbështetur nga forcat e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, që këtu u provuan për herë të parë; përmenden Ali Pashë Gucia e Jakup Ferri, Çelë Shabani dhe burra të tjerë … përballë forcave të thyera malazeze të Mark Milanit. E vendosur në një hapësirë 535 kilometrash katrorë, lugina e Plavë-Gucisë duket si një pykë që ndan ose bashkon Shqipërinë me Kosovën e Malin e Zi. Kjo sipërfaqe ndryshon nga ajo që i referohet ish-komunës së Plavës, e cila shtrihej në 486 kilometra katrorë.
Tani kjo është ndarë në të Plavës dhe tjetrën të Gucisë. Lugina përshkohet nga lumenj të pasur me ujë, të cilët, para se të mbushin liqenin e Plavës, lagin fushat anash, ndërsa rrethohet nga male të larta mbi dy mijë metra, të mbuluara me kullosa e dru, ku bora plotëson koloritin e kësaj gjeografie aq atraktive për turizmin malor, sot aq të popullarizuar. As librat shkollorë e as udhëpërshkruesit, nuk kanë pasur si t’i shmangin të gjitha, sa të mos i përmendin. Studiuesit pohojnë se në luginën e Plavë-Gucisë, pas njerëzve të parë që këtu erdhën në kërkim të gjahut dhe të frutave të pyjeve, ishin ilirët ata që bënë historinë.
Po ashtu, përmes kësaj lugine, në kohët antike e më vonë, kanë shtegtuar karvanët Dubrovnik – Kotor – Shkodër – Pejë – Stamboll (Kostandinopojë). Ka qenë shteg që ka lidhur edhe Kosovën me Shkodrën.
Ata thonë se konfigurimi, pozita strategjike e ka sjellë luginën në fokus të interesave njerëzore në epoka të ndryshme dhe ata s’janë larguar pa lënë gjurmë. Ato shënojnë shekuj e mijëvjeçarë. Gjurmët e mbetura të historisë në këtë anë çojnë në kohë të mugëta, në parahistori, të cilat i qëndruan harresës dhe ende vazhdojnë të rrëfejnë se nëpër këto troje pati jetesë, se në to jetuan a kaluan në kohë të ndryshme, njerëz me kultura e qëllime të ndryshme.
Autariatët dhe Pirustët ilirë, përmenden si fise që këtu lanë gjurmë të pashlyeshme të kulturës materiale. Halil R. Markishiq, në librin “Trashëgimia kulturo-historike e anës së Plavë-Gucisë” (Kulturno-istorijsko nasledje Plavsko-Gusinjskog kraja), botim i Almanah Podgoricë dhe NVO “Priroda i bastina” Rozhajë, shkruan se ata ngritën mure të thata mbrojtëse rreth vendbanimeve, se fortifikimet mesjetare Gradac, mbi manastirin Trinia e Shenjtë, Çeligradi mbi kodrinën në anën e djathtë të Limit, përballë Gradacit, Jerina në kodrën ndërmjet Martinajve dhe Zagrajës, janë ngritur aty ku dikur ishin fortifikimet ilire. Në malin Visitor, jo larg liqenit të Visitorit, ndodhen rrënoja të një muri të madh ‘që ndante bjeshkën’, të cilin me siguri e kishin ngritur ilirët rreth buneve të tyre. Po ashtu edhe shumë toponime, madje edhe vetë emri Guci, sipas tij, është me rrënjë ilire (Gujinesijo). Ilire janë edhe trashëgimitë dhe vizatimet në shkëmbinjtë Maja e Popadisë dhe në Bradë të Vezirit.
Arkeologët pohojnë se gjurmët më të hershme arkeologjike në këtë luginë, ndodhen jo larg Gucisë. Njëra sosh ndodhet në Vollushnicë, Maja e Popadisë (në jug të Gucisë), në një lartësi mbidetare rreth 1790 metra. Mbi një rrasë guri në grykën e përroit, njeriu a njerëzit gdhendën një figurë që tregon nënën me fëmijë mbi ije dhe përreth saj, disa figura njerëzish. Sipas arkeologut malazez, Pavle Mijoviq, kjo gravurë, ky vizatim, ka origjinën nga epoka e mesme e bronzit dhe i përket artit paspaleolotik (neolitik) të Ballkanit. Guri a rrasa, mbi të cilën është gdhendur kjo nënë, ka dimensionet 3,5 metra katrorë dhe është mbi dy tonë i rëndë, kanë përshkruar ata.
“Mbi faqen e rrafshët të rrasës së gurtë, janë të gdhendura figurat e tetë meshkujve dhe grave që rrethojnë figurën në pozitë të shtrirë. Konsiderohet se është një familje që vajton anëtarin e vdekur. Skenën e dominon figura e gruas, e cila mban dy fëmijë mbi kërdhokulla. Prandaj, ky kompozim është quajtur Nëna e Madhe (Magma Mater) e Alpeve Shqiptare (Bjeshkëve të Nemuna)” , përshkruan Halil Markishiq këtë monument kulture. Por studiues të tjerë, këtë skenë e përshkruajnë si një luftë të burrave dhe grave me ujkun që kishte sulmuar një fëmijë, e cila i referohet periudhës ilire, meqë “disa nga elementet (e figurës – sqarim ynë) u ngjajnë atyre nga Brada e Vezirit”.
Arkeologu malazez, Pavle Mijoviq, thotë se kjo gravurë i takon “epokës së mesme të bronzit (periudhës së parahistorisë që zëvendësoi epokën e gurit dhe që zgjati deri në vitin 1000 para erës sonë). Në këtë epokë, mjetet e punës, armët dhe stolitë bëhen nga bronzi” dhe se është gjetja e vetme në artin pariental paspaleolitik të shpellave në Ballkan, e cila rrëfen vazhdimësinë e jetës njerëzore në këto hapësira.
Po cili është vizatimi në Shpellën e Madhe a Shkallën e Madhe, siç e quajnë disa, të Bradës së Vezirit?
Mali Brada i Vezirit ngrihet mbi Krojet e Ali Pashë Gucisë, një prej bjeshkëve që i bën hije Vuthajve nga njëra anë e shtrirjes. Lugina e Vuthajve, nis nga Krojet e Ali Pashës – në njërën anë, dhe Kërshëllahet, po ashtu të Ali Pashës – në anën tjetër, dhe përfundon në bjeshkët e larta të Shalës, Valbonës, Kollatës, Qafës së Borit, e rrethuar nga të dy anët, po ashtu me bjeshkë mbi dy mijë metra lartësi mbidetare, kullosa të pasura e pyje halore e gjethërënëse, me burime që asnjëherë s’shterojnë, që formojnë Limin.
Rrëzë malit të Bradës së Vezirit janë shtëpitë e Bruçajve, që aty kanë formuar lagjen e Gerjave. Në shpatin e rrëpishëm shkëmbor mbi të, jo i lehtë të kalohet, në një lartësi mbidetare rreth 1300 metra, te vendi i quajtur Shkalla e Madhe (në literaturën malazeze quhet edhe Shpella e Madhe, që ka një logjikë) ndodhet një shpellë e thellë rreth dhjetë metra, pak më e gjerë se kaq dhe disa metra e lartë.
“Ndër autorët antikë, të cilët jo rrallë përmendin ndërlidhjen e ilirëve me muzikën, vetëm gjeografi grek Straboni, në kalim nga era e vjetër në të renë, saktëson se Dardanët (fise të shumta që popullonin hapësira të Serbisë së sotme të mesme e jugore, Maqedoninë veriore dhe Kosovën) kanë zakone të egra, porse vlerësojnë muzikën dhe kanë instrumentet e veta, me frymë e me tela”.
Sipas interpretimit të saj, njerëzit e asaj kohe edhe në këtë anë, sikundër edhe tjetërkund në botë, jetën e tyre shpirtërore dhe parahistorinë e vonë, e ndërlidhin përmes artit shpellor, vizatimeve e gravurave me fenomenin e riteve magjike. “Harku në funksion të instrumentit është ruajtur deri në ditët tona ndër disa fise primitive afrikane, ndërsa ndërlidhja e ndërsjellë e harkut me muzikën, shpesh është përmendur edhe në mitologjinë greke”, shkruante ajo (në vitin 2000) në punimin “Simbolet muzikore në vizatimin në Gërbajë”.
Radulloviq-Vuliq thotë se skenat e shpellave në hapësirat e Ballkanit shfaqen nga shekulli XIII para epokës së re, si skena gjuetie, siç është ajo në Bradë të Vezirit mbi Guci dhe sipas saj, përcaktimi i kultit të tyre do të ishte i mangët pa supozimin e komponentes muzikore, si mjeti më efikas në aktivitetet magjike. Nuk mungojnë as përshkrimet për monumente të periudhave të mëvonshme, të cilat nuk janë të pakta. Disa prej tyre janë zhdukur si pasojë e politikave ekspansioniste, asimiluese sllave. H. Markishiq përmend rastin kur gjatë ndërtimit të Shtëpisë së Shëndetit në Plavë, në breg të liqenit u hasën gjurmë të një bazilike të krishterimit të hershëm, ato u zhdukën pa shpjegim, por sigurisht jo pa qëllim.
Megjithatë, në sajë të arkeologut anglez, Artur Evans, i cili vizitoi këto anë në gjysmën e dytë të shekullit XIX, këto gjurmë mbeten të shënuara. Janë edhe toponimet që rrëfejnë për kohën romake. Ka një mal që quhet Romaja. Emri i Limit, sipas disa linguistëve, e ka rrënjën nga “limes”. Visitori, sipas tyre vjen nga toponimi “Visitare”.
Jo larg Gucisë ndodhet edhe vendi me emrin Trojan. Në juglindje të Vuthajve, ka një vend që quhet Rudnicë, ku shenjat flasin për një minierë ari sasësh. Në Guci janë evidentuar fragmente të ujësjellësit nga periudha romake. Në Plavë “ndeshen gjurmë të vjetra vendbanimi: copa shtyllash e skulpturash, themele shtëpish”, sipas Konstantin Jiriçekut. Historianët seriozë kujtojnë se Plava e Gucia ndodheshin në pjesën kufitare të Perandorisë lindore e perëndimore Romake, dhe më vonë mes Perandorisë Romake e asaj Bizantine. Pas vitit 457, kur formohet shteti lindor Got, pohohet se ata arritën deri në Mbretërinë Perëndimore të Ilirisë.
Disa studiues pohojnë se edhe emri i fisit Hot e ka origjinën nga emri Got dhe se Hoti mbi Plavë është vendi i origjinës së fisit Hot, tash në Malësi të Madhe. Edhe vetë emri i Plavës lidhet me emrin e imperatorit Flavius. Studiuesit këtë pohim e mbështesin në faktin se sllavët e vjetër nuk e kishin tingullin F dhe prandaj ata e kanë shqiptuar si P ose në vend të tingullit G përdornin atë H, prandaj në vend të Flavius – Plavë dhe në vend të Got – Hot.
Por, nëse gjurmët romake janë zhdukur, kanë mbetur të gjalla ato të periudhave të mëvonshme, sidomos të periudhës së Perandorisë Osmane, e cila këtu nis që nga viti 1455 dhe përfundon në vitin 1913. Madje kronistët kanë shënuar me saktësi se ndërtimi i qytetit të Gucisë përfundoi më 1611-n, ndërsa ai i Plavës më 1619-n. Sllavët arritën edhe këtu, por nuk lanë gjurmë të rëndësishme të kulturës së hershme të tyre. Për herë të parë, Zhupa i Plavës përmendet në kuadër të shtetit të Nemanjitve pas vdekjes së Uroshit I (1243-1276), ndërsa mbretëresha Jelena Anzhuine, me origjinë franceze, përmendet si sundimtare e kësaj krahine nga viti 1276-1309, e më pas bie nën sundimin e Stefan Deçanskit, pastaj sundimin e merr Dushani deri në vitin 1355.
Ndër objektet më të vjetra të periudhës osmane në Plavë-Guci është Xhamia Mbretërore ose e Vjetër në qendër të Plavës, nga viti 1471. Ndodhej në zonën e qytetit të Dizdarit, që rrethohej nga mure 3-5 metra të larta, që konsiderohet si bërthama e hershme e qytetit. Xhamia tani ka pamjen që ka ruajtur nga shekulli XVIII. Një tjetër xhami, po në Plavë, është ajo e Rexhepagajve, nga viti 1774; Xhamia e Çekajve në Guci është ngritur më 1687-n, ndërsa ajo e Vezirit më 1765-n. Në Guci kishte edhe një xhami, që ishte ndërtuar më 1617-n, por ajo ishte djegur më 1746-n.
Kullat, sikundër edhe në hapësirat e tjera shqiptare, përbëjnë një nga trashëgimitë kulturore, që rrëfejnë për identitetin e banorëve të luginës së Plavë-Gucisë. Ato janë pjesë e rëndësishme e ansamblit arkitekturor gjithëkombëtar, fatkeqësisht i pastudiuar në shkallën që meritojnë në rrafshin kombëtar dhe nga studiues kombëtarë. Një punë të rëndësishme në këtë rrafsh ka bërë Halil. R. Markishiq, i cili, pavarësisht nga mbiemri që sugjeron origjinë tjetër, është shqiptar, Gjonbalaj i Vuthajve.
Në librin “Trashëgimia kulturo-historike e anës së Plavë-Gucisë” ai ka evidentuar thuajse në hollësi kullat në këtë krahinë, me përshkrime e histori të tyre. Ai specifikon stilin dhe arkitekturën e tyre, që nuk dallon nga ato të kullave në zonat shqiptare të Ballkanit, “të përshtatura për nga forma e tyre, struktura dhe interieri, të dedikuara kërkesave të mbrojtjes nga sulmet dhe banimit në kushtet e rrethimit. Kulla ka përdhesen dhe dy kate, ndërsa hapësira kryesore mbrojtëse është tavani, prandaj konstruksioni i kulmit mbështetet në mure të larta rreth një metër, me frëngji në të katër anët.
Ndër kullat më tipike në Plavë është ajo e Rexhepagajve, sipas autorit – të ardhur nga Gruemiri te Shkodra në fillim të pjesës së dytë të shekullit XVII. Ndonëse nuk dihet me saktësi se kur është ngritur kjo kullë, pohohet se atë e ka ndërtuar Hasan beg Rexhepagaj më 1671-shin. Ajo aktualisht është një nga atraksionet e trashëgimisë në Plavë.
Si kjo e Rexhepagajve, kullat janë prej guri të gdhendur dhe janë ndërtuar nga mjeshtër dibranë. Një tjetër sosh është ajo e Ramë Demë beut (1894), e Shaqir beut, po në Plavë nga viti 1899, pastaj kullat e Ferrajve (të ardhur nga Fundini, në mes të Tuzit e Koplikut, më 1688-n) e fundit të shekullit XIX dhe fillimi i atij XX, ndër to edhe ajo e Jakup Ferrit.
Trashëgimia kulturo-historike e Plavë-Gucisë është më e pasur se kjo që dihet dhe ajo vazhdon të presë jo vetëm hulumtuesit, por edhe vizitorët, tash të paktë, që atje shkojnë për të shijuar bukuritë natyrore më shumë se për motive të tjera.
Shuqo Rexhepagaj nga Plava tashmë ka mbledhur një koleksion artefaktesh me vlerë, të denja për një muze qyteti a krahine, sikundër edhe Ramë Çelaj në Vuthaj, i cili kullën e vjetër e ka shndërruar në muze etnografik. Por, mbi të gjitha, vlen muzeu etnografik, i krijuar nga Dom Nikë Ukgjini, një klerik që shërbeu në kishën katolike në Doli, afër Gucisë, eksponatet e të cilit janë me vlerë të rrallë kulturo-historike. Ato vazhdojnë të presin kohë më të mira, rrugë më të mira e më të shkurtra, që luginën do ta lidhnin me hapësirat e natyrshme kombëtare – nga njëra anë me Kosovën përmes Grykës së Deçanit, e nisur dhe e ndërprerë, dhe përmes Vërmoshit e Kelmendit me Shkodrën, jo më larg se 75 kilometra. Për brezat e tashmë dëshirë, e për ata që vijnë, një perspektivë reale. Koha Ditore

Nga Gjekë Gjonaj

Libri  më i ri “ Reaksionari” i Agron Gjokmarkajt  botuar  para pak ditësh nga  Enti Botues “ Gjergj Fishta “ në Lezhë  është një përmbledhje  kritikash letrare mbi libra dhe autorë bashkëkohorë shqiptarë. Meqë autori vetë është përcaktuar si “ reaksionar”  ndaj edhe këtij libri ka vendosur t’i vë këtë titull.

” Reaksionarët” , pohon autori,  po zinin gjithë kohën e tij. “ I lexoja me ëndje  dhe ndieja admirim. Ata ishin vërtetë pa shtiratje, me cenet dhe virtytet e tyre, me sukseset dhe kufizimet, me meritat dhe gabimet. Mbi ta kishte  kishte rënë gjykimi dhe përjashtimi ideologjik. Sa më shumë njihja traditën e mohuar të kulturës sonë po aq ndihesha “ reaksionar”. Një braktisje e natyrshme ndaj “ përparimtarëve” plazmohej në shijet e mia për arsye estetike dhe etike”, shkruan Gjekmarkaj.

Ky libër i studieusit të letrave shqipe Agron Gjekmarkaj   për nga tematika është i rrallë në letërsinë shqipe, sepse kohëve të fundit  ndjehet një mungesë  e shkrimeve me synim kritik. Autori u ofron lexuesve shqiptarë  një  analizë kritke  letrare të veprave të autorëve    bashkëkohorë shqiptarë, si At Zef Pllumbi, At Daniel Gjeçaj, At Gjergj Fishta, Sami Repishti, Ismail Kadare, Ernest Koliqi, Agron Tufa, Parid Teferiçi, Gential Çoçoli,Aurel Plasari, Uran Butka, Mustafë Kruja, Lazër Stani, Ben Blushi, Besnik Mustafaj e të tjerë. Në vazhdim flet për heroizmin, rebelizmin dhe paralelet në veprën e  Bardhyl Londos, Spartak Ngjelës dhe Ryszard Kapuscinskit.

Pjesë e këtij libri janë edhe shkrimet kushtuar Lukë Kaçaj,këngëtar, Lin Delisë, piktor, Alush Shimës, piktor,  Luçia Nadin, albanologe dhe studiuese italiane, por edhe Qytetare Nderi e Shkodrës  pastaj  familjes kryesore të Shqipërisë – Gjonmarkaj, sikurse edhe edhe fenomene kulturore dhe jo vetëm, shpjegimi i nocionit “ malok” në ligjërimin  e përditshëm, në atë politik, mediatik, artistik e popullor shtjellon fenomene kulturore dhe jo vetëm çështja e  Kanunit të maleve, i njohur edhe si Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe shkrimet e përfshira në kapitullin e fundit me titull “Antropologji shqiptare”.

Antropologjinë kulturore  të kësaj epoke shqiptare të cilën Gjekmarkaj e trajton në këtë përmbledhje kriitikash letrare e  pasurojnë edhe disa libra me karakter historik e sociologjik,  që kanë qenë objekt i leximit të tij, të cilët  autori ka preferuar t’i vë krahas tyre me karakter letrar dhe t’i lë së bashku nën një çati, sepse leximet ngjajnë rastësore por nuk janë të tilla. Leximi nxit leximin si nevojë mendore dhe Gjekmarkaj e ndjen që duhet të rrinë  bashkë, pa kërkuar shumë arsye shpjegimi.

Duke lexuar   librin e Agron Gjekmarkajt “ Rekasionari” njohim veprat madhore të disa nga autorët bashkëkohorë shqiptarë dhe  pikëpamjet e tyre për  ngjarje, fenomene e dukuri të ndryshme të kohës  që shfaqin në   botimet e tyre.

Studiuesi dhe kritiku Agron Gjekmarkaj, njëheri edhe profesor në Universitetin e Tiranës,  përmes këtij libri e plotëson në një farë mënyre  mungesën e ktirkës letrare në Shqipëri dhe në vendet tjera shqiptare, duke qenë ndër të paktët autorë shqiptarë  që i qaset  botimit të librave  studimorë  e kritikë. Nëpërmjet një këndvështrimi interesant mbi letërsinë, mbi tekstin, mbi sistemet letrare, duke argumentuar me interpretimin e tij  krijues, lëvruar në perspektivë historike,  Gjekmarkaj,  ka materializuar disa nga parimet e kritikës në këtë libër.

“ …pёr 30 vjet drejtoi shtypin e Ballit Kombёtar dhe pёr disa vite gazetar i Radio Vatikanit, seksioni shqip!”

Nga Zef Pergega

Trimëria, guximi e kurajo civile nuk maten vetëm me grykёn e pushkës. Fjala e lirё nё vetvete dhe pena qё e njom shpirtin e shpresës ёshtё mё e fortё se plumbi. Pena e prof. Zef Palit nё dorё tё kurajës qytetare, nё sy tё ardhmërisë shqiptare ishte mё e fortё se arma qё vret. Fuqi e fjalës dhe e mendimit tё tij tё pastër ishte mё e rёndё se floriri. Ai e shkruante fjalën siç e mendonte, siç e ndjente pavarësisht nga rrethi i telave qё kishte nё rrugën e tij. Ai shkruante vetëm kur i fliste shpirti e atëherë tingulli dëgjohej larg. Ai nuk u tremb nga policia sekrete, nga ushtritë pushtuese dhe as nga agjentet e komunizmit ndërkombëtar.
Kur lindi Balli Kombёtar, qё i pari ndёr tё parёt pranë Mit-hat Frashёrit. Nё dialogun e shpallur me kёtё rast, hyri dhe aktivizohet pozitivisht, ku u shpalos ideja dhe atdhedashuria e Prof. Zef Palit. Shumё nga traktet qё ngjitёshin nё mure, shtylla, institucione, shtëpi private, apo hidheshin nёn derё tё mikut dhe tё armikut, kanё patur vulën e nacionalistit dhe intelektualit Zef Pali…
Nё mërgim fjala e tij ishte dritё e shenj dallues, qё nrgohte zemrat dhe u tregonte shqiptarёve jashtë atdheut rrugën e drejtё. Nё çdo numër tё gazetës “Flamuri” organ i Ballit Kombëtar nё mërgim ka shkrime tё ndryshme qё mbajnë firmën e Zef Palit. Gjithmonё mendime tё qarta, shprehje tё goditura dhe tё mprehta e mbi tё gjitha tё zjarrta edhe kur shkruante me pseodonime si: Flaka, Kendo Vreti, Magjistër, ose pa emër. Nё vitin 1949, kur u shpall Komiteti Kombetar “Shqipёria e Lirё” Zef Pali u zgjodh antar i Komitetit Ekzekutiv, pranë Mit-hat Frashёrit. Disa vjet mё vonё u emrua spikёr nё Emisionin shqip tё Radio Vatikanit Romё, duke bashkёpuniuar ngusht me Imzot Zef Shestani, drejtor i kёtij institucioni.
Mund tё jetё njё koicidencё fatale e fatit tё Zef Palit, apo njё gjё e pashpjegueshme e mistike, ndoshta dhe hyjnore…mё 21 nёndor 1944, Zef Pali u largua nga Shqipёria. 30 vjet mё vomё mё 21 nёndor 1977 ndёroi jetё.
Shokёt e luftës, miqtë e ngushtё, vëllezërit e familjёs sё madhe tё Ballit Kombёtar nё mërgim shprehen mendimin qё trupi i tij pa jetё tё sillej nga Roma nё Amerikё, pёr t’u varrosur aty ku prehen eshtrat e Mit-hat Frashёrit nё Ferneliff Cemetery Hartsdale nё New-York, derisa tё lirohet Shqipёria dhe tё dërgohen tё gjithë pёr pushimin e përjetshëm nё truallin e Nёnёs Shqipёri qё e pati pёr nder ёe i lindi.
Ky mbishkrim mund tё shkruhej nё epitafin e Prof. Zef Palit.
“Me Mit-hat Frashёrin e fillove
Me Mit-hat Frashёrin punove e luftove
Pranё Mit-hat Frashёrit erdhe dhe pushove!”

Njё bashkëluftëtar e qau me dy pika loti.

“Ҫ’pate Zef qё na hidhërove
Ballistёt po qajnë me lot
Pёr Shqipёrinё pse s’mendove
E shkreta tё donte fort!”

“ZERI I AMERIKES” njofton vdekjen e Zef Palit

Mё 22. 11. 1977, programi i gjuhës shqipe i “Zёrit tё Amerikёs” lajmëroi nё dy emisione vdekjen tragjike te prof. Zef palit me këto fjalё:
Mbas njё aksidenti automobilistik ndërroi jetё dje nё Romё Prof Zef Pali, shkrimtar, gazetar, arsimtar, udhëheqës politik dhe mbrojtës i pa lodhur i çështjes kombёtare. Me stilin e tij tё mprehtё dhe me gjuhёn e tij tё kthjellёt, Prof. Zef Pali u bё njё nga pishtarët e parё pёr drejtësi shoqёrore pёr njё Shqipёri tё pavarur. Qysh nё ditët e para tё pushtimit fashist, shkrimet e tij tё shumta nё revistën e mirënjohur “Hylli i Drites” nё trakte tё fshehta tё nënshkruara me pseudonimin “Flaka” ndezën flakёn e rinisё shqiptare, tё cilët kërkonin tё shihnin njё Shqipёri tё lirё dhe demokratike dhe jo nёn thundrën e pushtuesit fashist. Zef Pali ishte njё nga udhëheqësit dhe inspiruesit mё tё ëmbël tё lëvizjes sё qëndresës sё popullit shqiptar. U largue nga vendi bashkё me tё tjerët, kur vendi ra nё duart e komunizmit. Pasues i denjё i ndjenjave tё pastra atdhetare tё Luigj Gurakuqit dhe besnik tё idealeve te Mit-hat Frashёrit, Prof Zef Pali, vazhdoi jashtë atdheut tё mbrojё me këmbëngulje kauzën shqiptare dhe atё tё lirisë sё popullit shqiptar!
Me datën 23 nёndor 1977 radio Vatikani jep lajmin e hidhur tё ndarjes nga jeta tё Prof Zef Palit nё moshën 67 vjeçare. “…Zef Pali mbaroi gjimnazin Saverian nё Shkodёr dhe me pas vazhdoi studimet larta nё Universitetin e Firences dhe me kthimin nё Shqipёri bёhet drejtor i shkollës “Skenderbeg” nё Shkodёr. Ai ishte njё kundërshtar i hapur i regjimit komunist. Qё nga viti 1955, Zef Pali pati njё bashkëpunim tё ngushtё me Radio Vatikanin!”

Po kush ishte Prof.. Zef Pali?!

Ai u lind ne Shkodёr mё 1910. Shkollёn fillore e mbaroi nё qytetin e lindjёs. Po ashtu përfundoj studimet e mesme ne Gjimnazin katolik Shkodёr. Thuhet se mbaroi edhe normalen e Elbasanit pёr mësues dhe mё pas nё Firence tё Italisё pёr tё përfunduar studimet nё shkencat shoqerore.
Mё kthimin nё atdhe iu përvesh punës me energji rinore dhe praktikё perёndimore, tepër pasinonat me rininë, pёr te edukuar e brezin e ri me ndjenjat e bukura dhe fisnikëruese tё lirisë, drejtësisë dhe tё pastërtisë, si jeta e tyre, nё rrugën e veshtirё tё ndryshimeve te thella qё e priste kombin tonё, nga ajo mesjetare nё aplikimin e metodave mё qytetëruese tё kombёve tё cilivizuar perëndimor.
Veprimi mё i gjatё qё u lidh nё jetën e tij si pullat e bardha tё këmishës sё bardhё, ishte prilli i vitit 1939, kur njё fuqi e jashtë përtej Adriatikut pushtoi ushtarakisht vendin tonё. Nё atё kohё tregtarёt e flamujve kërkonin rroga e pozita, ndërsa rinia dhe patriotet kërkonin armё pёr beteja dhe prijës pёr demonstrata. Zefi Pali kurdoherë nё ballё, si njё nga frymëzuesit e besimit kombëtar. Me penën e tij ndezi zjarrin e revoltës kundra pushtuesit fashist. Duke qenё se ende Gjermania naziste nuk e kishte sulmuar ushtarakisht Bashkimin Sovjetik, përhapësit e agjitatoret komunistё nxorën parullën se komunizmi ёshtё mё i afërt me fashizmin sesa me demokracinë perёndimore. Sepse regjimi fashist, sipas tyre, kishte futur kapitalin nё njё farё kontrolli nga ana e shtetit dhe popullin nё njё farё regjimenti. Kështu qё populli pas rёnjёs sё fashizmit e kishte vetëm njё hap pёr t’u hedhur nё komunizëm. Ndёrkohё nderin e falmurit tonё kombёtar, shpresat pёr njё tё ardhme tё lirё e mbanin demokratёt dhe patriotёt e vёrtetё tё pasuar nga rinia e brujtur me këto ideale.
Zef Pali ishte aty ku shkruhej e vihej njё trakt, njё pamflet, aty ku flitej pёr tё drejtën dhe shporrjen e fashizmit. Nё kuvende e tubime revolte fjala e tij tërhiqte vëmendje tё madhe, se nё ato ligjërata ishin tё forta dhe tё gjalla themelet dhe parimet e Shqipёrisё etnike. Nekongresin e Ballit qё u mbajt nё Beratin e lirё mё 1944, Zef Pali u zgjodh nё organet mё tё larta tё këtij grupimi politik. Shkrimet e Zef Palit vinin e bëheshin mё tё nxehta dhe me njё ton reagues. Kur partia koministe mundi t rrëmbente fuqinë përmbi gjak e gërmadha, Zef Pali u nis drejt syve tё perëndimit, ku aty ai kishte shijuar dritën e tyre.
Nё mërgim Zef pali i denoncoi tregtarёt e flamujeve, tellallët e gënjeshtrës dhe mashtrimit, parazitët e gjakut dhe tё nderit shqiptar. Nё gazetën “Flamuri” shkrimet e tij shquheshin pёr nga trajta e përmbajtja, nga perpikmeria e shprehjes dhe qartësia e mendimit, nga idea qendrore e atdhedashurisë e lirisë se vertete demokratike dhe mbi tё gjitha dashuria pёr Shqipёrinё etnike. Ja si i rrjedhin vargjet Prof. Palit pёr flamurin tonё dhe pёr kёtё ndjenjё tё fuqishme ai burgoset dy herё:

FLAURIT

Nё njё shesh ngjyrё gjaku nёn rreze tё diellit
Zbriti shqiponja e pushoi mbi tise
Njё flake e kuqё nё hapsinё tё qiellit
Dhe dritё e zjarrit e hapi nё këto vise

Pёrmblidhi flamur
Mbi kështjellat tuaja
Çёrdhen e tё parёve
Shipeve ruaja

Nё fushat gjelbёrore nё malet shkambore
Njё zemёr rrahu e njё gjuhё u ndie
Kaluen shekujt kapur pёrdore
Nё gjak u pagëzuan shqiptarёt e ri

Iliri i hovshëm tё pati prijës nё fitime
Shpata e krutanit me ty vringëlloi
Nёn ty u endёn trimëri tё padëgjuara
Tё falemi o flamur Shenjt pёr heronj!

Nё gazetën “Flamuri” viti 31 Nr. 215 mё 21.2.1978, i cili i kushtohet jetës dhe veprimtarisë sё Prof Zef Palit, nё shkrimin “Kuq e Zi” me firmën e tij, dëshmon:
“…Nё Shkodrёn komuniste kishte pak ballista. Fashistet ishin zhduk me rёnjёn e Musolinit ose ishin strukur ne lëvizjen Nacional-Ҫlirimtare, duke dorëzuar armët dhe municionet. Kishte mbetur shtëpia e Markagjoneve, qё po mundohej tё ngrinte nё kёmbё politiken e reabilitimit. Nga kjo derё e vjetër kisha njohur Mark Gjonmarkun, kur ishte ministër i brendshëm me kishte arrestuar njё vit mё parё. Tek rruga e bamit ishte njё burg i ndyrё. Aty mё mbyllёn nё njё dhomё tё mbushur me çimka. Nё mure kishte shkrime tё burgosurish, tё cilët rrëfenin torturat…Prisja nё ankth torturat qё lajmëronin shkrimet e burgut. Hyri pas njё pritje tё gjatё vetё ministri i brendshëm:
“I kam lёxuar me kujdes, – mё tha, shkrimet tuaja qysh nё kohёn e Zogut. E kam pasё çmuar guximin tënd. Besoj se je aq burrë sa me m’u përgjigj haptas: “A je ti qё fshihesh nёn preudonimin Flaka dhe shkruan tek “Hylli i Drites” ?!
Si mori pohimin tim shtoi: “Sipas mendimit tënd, ju jeni atdhetaret dhe ne tradhetaret?!”
Iu përgjigja: “Nuk kam dalluar ne shkrimet e mia se cilët janë patriotet e cilët jo, por si vepron njëra palё e si sillet pala tjetër. Ato qё kanё mizën nёn kёsule e kuptojnë vetё. Ai ma ktheu: “Nuk tё kam arrestuar unё po Maliq Bushati, kryeministri i shtyre nga ministri i arsimit sepse e kanё njohur stilin tënd nё njё fletё tё lëshuar nga Balli Kombёtar nё Shkodёr!”
Njё ditё u lirova me urdhër tё komandantit tё Pёrgjithshёm tё Gjandarmerisё. Por mё 12 prill 1943 nё mёngjez herët me rrethuan përsëri shtëpinë nё Tiranё dhe me futen përsëri nё burg. Kryeministri i fyer nga traktet e mia kishte dhёnё urdhёrin e arrestimit. Marku dërgoi nё burg, kryetarin e policisë dhe me lajmëroi: “Lirimi yt gati shkaktoi rёnjёn e qeverisё” ndërsa kryepolici me tha: “Kёshtu duhet te vuajmë ne patriotёt!” Mora vesh mё vonё se krahu i Mustafa Krujёs nuk shkone mirё me Maliq Bushatin dhe kërkonin njё shkak pёr t’a rrёzuar qeverinë e tij dhe kështu me pёrdorёn mua si i ç’rregullt. Misteret e lamshit politik!”

Ndalu ku shkon Zef Pali…!

Sami Repishti : “Ndalu ku shkon Zef Pali?! Njё djalë shkodran ka sot njё fjalё me ty! Ndalu se rinia e qytetit ku u linde asht burnue e pjekё nga vuajtja dhe nga e keqja, por mos harro se nё atё vend qё sё bashku e braktisem ka shumё filiza tё njomё qё ende kanё nёvojё pёr ushqim. Sepse nuk ka shtylla arbёnore qё sot ballё hapun tё dalin para tё rinjёve e me bindjen e profetëve biblikё tё proklamojnë se Shqiperia asht e shqiptarёve edhe pse atyre u asht mohue vendi nё Shqipni!
Me kujtohet dyqani i plakut tand nё hymje tё rrugës At Shtjefen Gjeçovi, dy hapa nga e majta rruga Skenderbej, nga e djatha rruga Lek Dukagjini, e pak mё poshtë rruga 28 nendori. Kur unё rrija nё dyqan ti shkoje nё shkollё, tek çeta e Fretnёve Françeskanё, si bleta me zogj tё begatshëm pёr tё mirën e Shqipёrisё dhe tё shqiptarёvet. E ardhmja jote ishte pёrcaktue nga njё ambjent qё tё formoi, qё tё edukoi e tё frymëzoi. Ti je prodhim besnik i Shkodrёs tre mijё vjeçare shqiptare.
Shqipёria nuk asht sot vendi i andrrave tuaja o Zef Pali! Atje nanat vajtojnë fëmijët, vajtojnë motrat, pёr baben, pёr vellanё, pёr djalin. Ajo asht sot kombi i tё vejave qё vajtojnë fatin e burrave tё humbur nёpёr botё. Sa herё duhet tё kenë pyetur vetёn nanat e motrat tona tё mbyllura nё burgje e kampe përqendrimi: “Pse u largove e me le rrugëve pa mbrojtje o babai im, o biri im, o vëllai im, o burri im?!” Kush e din sa herё edhe vogëlushi yt qё u burrnue, duhet tё kёtё pёrseritё: “Pse u largove o babё?!” Kur dimri e grinte, e urija e lodhte trupin e tij tё njomё…E tash qё ti i mungon ai me zemёr tё plasun, tё vetmen qetësi ka mundur tё gjejё, tue e pёrseriste me frikё: “Pushofsh nё paqё o babё, kryelartё do tё jemё gjithmonë me ty!
Historia na mëson qё nga profetët e Izraelit e deri tek shenjtnesha e gjallё shqiptare Nana Tereze, kuptimi i qytetërimit dhe i kryelartësisë njerёzore ka qendrue nё tё vёrtetёn e madhe qё ato proklamuan, nё drejtësinë e pakorruptueshme, nё lirinë e pakundërshtueshme, qё ato deshiruen pёr vete e pёr tё gjithë, pa përjashtim
Po flej i qetё Zef Pali, se emri yt u kalit nё zemёrat e atyre qё digjёn pёr Shqipёri, qё vuajtën pёr gjakun shqiptar, qё lutet pёr njerёzimin mbarё. Aty asht guri i themelit tё çdo tempulli, i çdo qytetërimi, i çdo kulture, i çdo rilindje, i çdo përparimi. Aty asht çelёsi i fitorёs sё njëriut mbi botёn e pa shpirt qё na rrethon!”

U shue nje flake e lirisë…

Gjon Gjonmarku: “…Ky shёbull i patriotizmit ia dedikoi gjithë jetën e tij kauzës sё naltё kombёtare me emër dhe pseudonimin Flaka. Nё gazetat dhe revistat “Hylli i Dritёs” nё Shqipёri, “Flamuri” “L’Albanie Democratique” dhe “Besa” Zef Pali predikoi, mësoi dhe rrënjosi nё shpirt tek breznitë, nё radhё tё parё, çfarë ёshtё Liria, ç’kuptim ka flamuri i kombit e ç’kёrkon njё popull sovran. Pena dhe oratoria e Zef Palit, përjetësoi tё vёrtetёn, mbolli farën e demokracisë, çimentoi bazën e Lirisё! Ai nuk e duroi zgjedhën e huaj, nuk e pranoi flamurin tё larazuem me shenja e simbole tё huaja. As popullin e tij tё shtruem nёn bajoneta tё hordhive fashiste. Urrejti me tё drejtё mekatarёt e popullit.
Me tё njëjtën vendosmëri e vetmohim ndezi flakёn kundra shёrbetorёve tё armikut shekullor, mohuesve tё Kosovёs kreshnike, bandës vëllavrasëse tё yllit tё kuq tё robnisё, tё pafeve tё gardhit tё hekurt…Zefi ndezi thëngjillin e marshimit pёr Liri!”

Si e përcollën Prof. Palin?!

Balli vendosi qё “Bilbili i Ballit tё Shqipёrisё Etnike Zef Pali” tё varrosej nё New- York nё tё njetёn varrezё, ku prehen eshtrat e Mit-hat Frashёrit. Pёr tё bёrё ceremoninë mortore trupi i tё nderit u vendos nё tё njëjtën shtëpi mortore “Frank Compell”, ku nё tetor tё vitit 1949 u vendos trupi pa jetё i Mit-hat Frashёrit. Kështu me 30 nendor 1977, ditёn e merkurrё arkivoli i profesorit mbërriti nga Roma nё New-York. Ceremonia e lamtumirës u zhvillue me 3 dhjetor 1977. Morёn pjesё shumё shqiptarё, pёrsonalitete politike, shoqёrore, akademike e fetare tё diasporës. Njё grup shqiptarёsh nga Kalifornia kishin qëndisur njё flmur me qeleshe, tё cilin e vendosen tek kryet e profesorit. Me 2 dhjetor tё këtij viti gazeta New-York Time dha lajmin e vdekjes sё prof. Palit. Meshën e dritës e celebroi Dom Lazer Sheldija, i cili bekoi arkivolin dhe recitoj njё vjershё tё shkruar me dorën e tij. Me organo u kendue hymni ynё kombëtar. Ceremoninё mortore e moderoi Dr. Nihat Bakalli, i cili pas njё fjalimi tё shkurtër ua dha fjalën, nga mё tё afërmit e Prof. Zef Palit.
Abaz Ermenji, kryetar i komitetit “Shqipёria e Lirё” “…As nё ngjarjet me dramatike tё luftës tonё nё Shqipёri, as nё ditët mё tё zymta e mё tё neveritshme tё mërgimit Zef Pali nuk u shmang kurrë nga vija e drejtё e përpjekjes kombёtare, nga ajo vijё qё na e patën caktuar Abdyl Frashёri, Jani Vretua, Vaso Pasha, Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, Mit-hat Frashёri e mijëra dёshmorё tё Shqipёrisё Etnike…!”
Kishin mbërritur edhe njё grup nga Detroiti me nё krye Baba Rexhepin e Teqes Bektashiane, i cili nё fjalën e tij ndёr tё tjera tha:
“…Me Zef Palin mbyllet njё e kaluar historike 40-vjeçare kushtuar shërbimit ndaj atdheut. Me Zef Palin merr fund ajo gjallëri, ajo shprehje, ajo frymё e zjarrtё, qё nuk ka pushuar asnjëherë gjatё gjithë këtyre viteve.
Zef i dashur, Zef i luftrave dhe i vuajtjeve, i sakrificave nёpёr kampet e Italisё, qё nga Reggio Emilio, i baltës sё Grumos, nga Jesi nё Napoli, ku kemi qarё hallet sё bashku tё gjithë. Ky ёshtё babai, i cili ka ardhur nga Detroiti mё qёllim tё tё japë përshëndetjet e fundit. Ti nuk je mërzitur nga vdekja, pse ti ishe i vendosur pёr vdekje a liri!”

Sulejman Meço: “ …I shkolluar me mësimet e At Gjergj Fishtёs, i frymëzuar nga idetë e Mit-hat Frashёrit, Zef Pali nuk ishte vetëm njё edukator i shquar, por edhe njё shkrimtar i rallё, njё luftëtar nё fushën e mendimit, njё politikan pa kompromis, njё patriot i pёrvelur dhe me njё logjikё tё fortё, i cili i mbërthente pёr muri tё gjithë ato qё vinin nё treg interesat e atdheut…!”
Prof Luan Gashi, kryetar i “Lidhja Kosovare” tha: “…Zef Palin e njoha kur ishte fёmijё, ka qenё mësuesi im…Pёr ne kosovaret, profesor Zefi tregoi qё nё fillim se kush ishte, kur nё krye tё qindra mësuesve vullnetarё shkoi nё tё katër anët e Kosovёs, duke çelur shkolla shqipe, pёr tё parёn herё nё histori. Zefi ka regjistruar 180 nxёnёs kosovarё pёr tё vazhduar sudimet e larta. Kur Lidhja Kosovare filloi veprimtarinë e saj nё mërgim, ndihma, kontributi dhe përkrahja e Zef Palit kanё qenё njё faktor me rёndёsi. Si oratoria e pena e profesor Palit ishin nё shërbim tё plotё dhe tё sinqertё pёr Shqipёrinё Etnike!’
Ndoi Prenushi: “…Faliminderit pёr ato qё mё mësove nё bankat e shkollës Prof..Zefi, me e dashtë Shqipёrinё siç e don nana djalin. Dhe me ty po këndoj edhe njëherë rreshtat e këngëve tё bukura qё na mësove nё femini:

Moj shqiponja dy krenare
Hapi krahët mbi Skenderbene
Sot liria asht kah lenё…

Djaki im o per atdhe
Nuk ka vdek po sot ka le!

Ramazan Turdiu: “…Vasil Antoni mё mori nё telefon nga Roma. Ai ishte shumё i tronditur nga kjo humbje e madhe dhe e papritur. Pёr shtatё ditё me radhё ai bashkё me Mons. Zef Shestani dhe Dr. Vasil Dhimitrin e viztuan nё çdo moment Zefin nё spitalin italian. Ata e pritёn me dёshirё kërkesën tonё qё trupi i tё ndjerit tё varroset përkrah Mit-hat Frashёrit!”
Prof Zef Pali me 28 nendor 1978 perkujtohet ne Detroit nga Ramazan Turdiu, i cili mban fjalën e rastit nё kёtё përvjetor tё Pavarësisë sё Shqipёrisё.

Ja çfarë shkruan Zef Pali pёr Mit-hat Frashёrin nё shkurt tё vitit 1950: “Ai ndoqi rrugën e atdheut me trimërinë e Abdylit e me ndjeshmërinë e Naimit. E filloi punën me plagët tona, plagё qё duhёshin shëruar. Pse trupi i kombit i shkelur dhe i robëruar duhej pastruar nga hijet dhe gangrenat!”
Dom Lazёr Shantoja prift nё New-York shkruan njё vjershё me 30 vargje kushtuar Zef Palit:

…Ah moj zana e Veleçikut
Qaj prej dhimbjёs sё këtij kreshinikut
Qaj nё Rrmaj e nё Zall tё Kirit
Qaj atё fisin e ma tё mirit
Eshe rracёn e Ilirit
Lenia fjalё ndonjë shqiptarit
Qё ta ruaj ate penën e arit
Qё Shqipninё mё tё e pat shkrue
Ndёr gazeta e fletore
Tu i dal zot rracёs arbёnore!

Hasan Mishgjoni shkruan nje vjershё kushtuar profesorit, i cili humbi jetën nё njё aksident automobilistik nё rrugët e Romёs, njeriut tё fjalës dhe mendimit tё lirё pёr Shqipёri, Zef Pali.

…Shkrimet e tij fuqi magjike
Bilbil i kombit dhe i gjuhës shqipe

Sa qe gjallё pa u ndal punoi
Vёrbin e kombit kudo e çoi

Mburru moj Shkodёr se lind viganё
Dje Gurakuqin e sot Zef Palё
Flamurё ishe e flamurë do tё jetё!

“Udhёtari” vjershёn me 20 vargje ia kushton te ndjerit Pro. Pali

O sa bukur ligjëronte
Ky bilbil i Shqipёrisё
Pena e tij dërrmonte
Ҫdo klikё tё tradhёtisё

Shkoi e i puthi dorën Lumos
E ti thotë “fli i qetё”
T’i kujtoje balten e Gumos
Ballin e forcoi përjetë!

Kjo ёshtё nё pak radhё historia e jetës plot vocanione pёr Shqipёrine Etnike, si njё verb i rallё e shkodranit tё qyteruar Zef Pali, i cili besonte nё Zot dhe fenë e tij se dita pёr atdheun tonё do tё vijё. Ajo erdhi, Shqiperi mos i harro ato qё punuan dhe dhanë jetën pёr ty, ёshtё nё nderin tënd t’i kujtosh, t’i nderosh e t’ua sjellësh eshtrat nё prehrin tënd te përjetёsimit!. Amin!

Mons. Zef Shestani dhe Prof Zef Pali ne ballkonin e Radio Vatikanit

Dedë Gjo Luli, Nik Gjelosh Luli, Gjergj Dedë Gjo Luli, Kol Dedë Gjo Luli,

Luc Nishi, Pal Luc Nishi, Gjelosh Luli.

Nga Kolec Traboini

Nga largësia e një shekulli emri e vepra e Dedë Gjo Lulit shfaqet akoma më madhështore. Me një figurë të tillë në histori krejt ngjashëm të krijohet imazhi i largimit prej një mali. Kur je afër nuk mbërrin me e pa të gjithin, por duke u larguar në hapësirë mali të shfaqet me tërë madhështinë e vet. Koha prej njëqind vjetësh ka qenë një gur prove për shumë figura historike, për mirë apo për keq. Disa lartësohen gjithnjë e më shumë dhe vepra e tyre merr vlerë të jashtëzakonshme për ekzistencën e shtetit shqiptar, mjafton të përmendim Gjergj Kastriotin, Ismail Qemalin, Luigj Gurakuqin, Hasan Prishtinën, Dedë Gjo Lulin, Isa Buletinin e plot të tjerë. Disa prej këtyre burrave të kombit iu pre jeta në mes, e disa edhe e mbyllën përgjithmonë derën e shtëpisë së vet.

Dedë Gjo Luli i Traboinit të Hotit ishte nga fisi Gozdjen ku përfshihen(Dedvukajt, Nicajt , Gjelajt dhe Camajt), që ishte në vllazni me Gojçajt dhe Dushajt. Ishin tre vëllezër pra bijtë e Geg Lazër Keqa Prekës, e prej këtij të fundit burojnë tërë familjet e Hotit. Dedë Gjo Luli ka lindur në Bardhaj të Traboinit në vitin 1840 dhe ishte vojvoda i Traboinit, por për shkak të urtësisë së tij, fjala e tij peshonte në 500 shtëpitë e Hotit dhe dëgjohej me urti edhe nga bajraktari Mul Delia. Dedë Gjoni kishte marrë pjesë në shumë luftëra, por pesha më e madhe mbi supet e tij ra në kryengritjen e vitit 1911, kur ai ishte në moshën 71-vjeçare. Barrë tepër e rëndë për një burrë në moshë kaq të madhe, por ai e përballoi si të ishte në rininë e tij.

E paimagjinueshme se ai me disa familje të Hotit, ma së shumti të fisit të vet Dedvukaj, por edhe Gojçaj e Dushaj, do të lëshonte Hotin e do të kalonte kufirin në Mal të Zi për t’u përgatitur për një kryengritje të madhe, kur i kishte apo s’i kishte pesëdhjetë pushkë. E megjithatë ia nisi një lufte që për çdo mendje të kthjelltë apo profesionale ushtarake do të ishte llogaritur humbëse. Por Dedë Gjo Luli nuk i bënte hesapet me pushkë e fishekë, apo plane shtabesh ushtarake, por me djem e burra të malësisë, duke i armatosur edhe me kmesa, se pushkët ia marrin armikut në luftë.

“New York Times” duke ju referuar “International Herald Tribune” botonte këtë lajm në pranverë 1911: “Nga Shkodra, sot më 30 mars,njoftohemi se Valiu ka deklaruar seTuzipo e përballontani për tani mundësinë e sulmevetë më se 5,000deri në 6,000shqiptarëve. Pozita e tijmegjithatëështë e dëshpëruar. Lajmiishpërthimit tëlëvizjesduket sekanë sjellë njësituatë tëngjashme mepaniknë qytetin eShkodrës, sepse garnizoni (turk)ështëi dobësuarpër shkak tëekspeditës nëjug të qytetit, në Lezhë. Valiu bëri thirrje përvullnetarënëpërmjet kasnecëve në qytet, të cilët krijuannjë ndjesi se ishte duke u shpallur njëluftë fetare ose luftë e shenjtëkundërshqiptarëve të krishterë.”

Çfarë nuk përdorën pushtuesit otomanë për të përçarë popullin shqiptar e për të izoluar malësorët kryengritës. Arritën të mashtrojnë shumë djem myslimanë shqiptarë të cilët u nisën kundër kryengritësve, por u shpartalluan e u kapën të gjallë me të zbritur në breg të Liqenit dhe u çarmatosën. I kthyen mbrapsht në qytet me varka përmes liqenit pa u dëmtuar, por të turpëruar, me porosinë se duhej të luftonin për atdheun e jo për pushtuesin. Ishte një akt i pashembullt që fitoi simpatinë e gjithë qytetarëve të Shkodrës pavarësisht çfarë feje i përkisnin.

Po bëjmë luftë për kombin. Nuk e derdhim gjakun tonë. – ishte fjala e mençur e kuptimplotë e trimit të maleve Dedë Gjo Luli. Jo vetëm në trimëri, por edhe në fushën morale kryengritësit shqiptarë të udhëhequr nga Dedë Gjo Luli qëndronin shumë lart. Këtu kuptohen sakrificat e ndërgjegjshme të luftëtarëve malësorë që dëshironin që lufta të mos ish vetëm e tyre por e mbarë shqiptarisë.

Malësorët as donin t’ia dinin për kërcënimet e forcave perandorake që dyndeshin si stuhi e zezë nga Stambolli. Më mirë të vdisnin se sa të vazhdonin të jetonin nën shtypje e nën robëri. Ndjesia e sakrificës ishte e madhe. Jetën e vet askush nuk e vinte në peshore përpara qëllimit të lartë. Të luftoje për liri ishte një nder për çdo malësor kryengritës. Të vriteshe për Atdhe ishte lavdi. Të tilla ngjarje nuk përsëriten shumë herë në histori.

Një përkushtim ky i jashtëzakonshëm në ideal të lirisë, një sakrificë deri në kufijtë e të paimagjinueshmes. Tipike ka qenë biseda e nënës së Luigj Gurakuqit me djalin e vet. Po një nuse, more bir se koha po të ikën, – i tha nëna. Luigj Gurakuqi iu përgjigj: “E kam marrë nusen teme, moj nanë, nusen ma të bukur që mund të gjendet e ajo është Shqypnija”. Ajo çfarë na vë në mendime në këto kohëra të turbullta, është se këta burra të kombit i kishin vënë interesat e Atdheut mbi të gjitha interesat e tjera, madje edhe jetën e shkrinë për Atdhe. E kështu në sakrificë sublime fati tragjik e deshi të shuhen shumë familje shqiptare. Ndër familjet shqiptare të Malësisë së Hotit, më tipikja në histori deri në kufijtë e mitit është familja e Dedë Gjo Lulit, që me bijtë e me kushërinj u shua e gjitha për Atdhe.

DEDË GJO LULI

Rënë për Atdhe në vitin 1915

Vrasja e Dedë Gjo Lulit është trajtuar aq shumë sa mund të krijosh libra të pafund me rrëfime që thonë të kundërta sipas qëllimeve dhe orekseve që kanë njerëzit që i pëlqejnë histori të tilla duke i veshur me konspiracione provincialësh. Kemi pasur luftëtarë të mëdhenj në histori, por duhet pranuar se kemi edhe përrallëtarë të mëdhenj. Dedë Gjo Luli e ka shkruar historinë e vet. E dinte rrugën që kishte nisur që në moshën 20-vjeçare kur shkoi të luftonte në Urën e Rrzhanicës. Që atë kohë e deri sa mbylli sytë përjetë, ai nuk reshti së luftuari për trojet e lirinë e vet e të bashkatdhetarëve të vet, sa fjalët që tha për të kur e priti në derë Ismail Qemali janë lapidare. “Dedë Gjo Luli, pushkë e ngrehun për Shqipërinë.” Dedë Gjo Luli e dinte mirëfilli çfarë po bënte kur mori familjet e Hotit dhe doli në Podgoricë, prej ku nisi organizimin e burrave të Hotit, por edhe në lidhje me tërë Malësinë e Madhe për të shporrur halldupin nga trojet shqiptare. Dedë Gjo Luli e dinte se fuqia e tij ishte e vogël, se edhe jetën nuk e kishte të gjatë, ishte shtatëdhjetë e një vjeç, por ai dinte gjithashtu se të luftosh edhe një ditë për vendin e Atdheun tënd është si të kesh lindur. Prandaj i thoshin në Malësi fjalët madhështore për atë që binte në luftë: “E bëri dekën si me le”. Në të vërtetë Dedë Gjo Luli ashtu e bëri dekën e vet. Ai nuk e donte çastin e fundit ta kishte në shtrat. Vdekjen e mendonte. Ndaj e shkroi testamentin e vet në Kallmet të Lezhës, më 24 qershor 1915. Tokë e mall e çka kishte në Bardhaj të Traboinit të Hotit ia linte Pretë Diloshes, së shoqes dhe të resë Nore Kola, gruas së të birit Kolës. Dedë Gjo Luli vuri vulën, Kola, i biri, vuri gishtin me bojë, po ashtu bëri edhe dëshmitari Lek Prel Martini.

Më pas u strehuan në shtëpinë e Kol Tomës së Velës, ku nuk ndenji shumë se forcat esadiste ishin aty rrotull. Ndaj mori rrugën për në veri. Kishte pleqëruar mendimin për të kaluar në Malësi të Madhe. I rëndë ky udhëtim përmes malesh për një burrë shtatëdhjetë e pesë vjeç. Ishin kohë të vështira për Shqipërinë. Shtetet ballkanike kërkonin ricopëtimin e tokave shqiptare, sikur të mos mjaftonte hanxhari i vitit të tmerrshëm 1913, kur edhe trojet e Dedë Gjo Lulit e hotjanëve të tjerë që luftuan e mundën një perandori, mbetën jashtë kufijve të Shqipërisë. Dhe bënë një luftë aq të madhe, aq heroike, bënë një luftë që gazetarët amerikanë e përshkruanin në New York Times në 1911 si “Termopilet shqiptare”, për të mbetur pa troje.

Mbërrin në Spaç, por atje një korrier i dërguar nga Kol Toma i Velës i dorëzon një letër dërguar nga kapedan Marka Gjoni që e ftonte për një kuvend për punët e Shqipërisë. Dedë Gjo Luli kthen rrugë e niset për tek Kisha e Oroshit ku do të mbahej kuvendi. Të tjerat dihen. Forcat serbe kishin pushtuar Oroshin dhe me ta ishin forcat e Esat Pashë Toptanit, kryetradhtarit të Shqipërisë. Tre emrat që duhen përmendur për masakrën në Sheshëz të Oroshit janë Kapiten Gjura i Serbisë, Sheh Hamdiu dhe Ali Fehmiu, esadistë, bashkëpunëtorë të pushtuesve. Këta dy të fundit ndërsa morën me vete Kolë Tomën dhe Preng Mark Prengën e të tjerët, Dedë Gjo Lulin ua lanë në dorë serbëve, të cilët e morën të lidhur për në vendkomandën e tyre në Nënshejt, por rrugës e ekzekutuan.

Është shkruar për Dedë Gjo Lulin e do të vazhdojë të shkruhet, sepse atij populli i ka kënduar dhe e ka ngritur në lartësinë e një miti. Por jo nga ato mite që i sajojnë agjenturat e shteteve apo veglat qorre të qeverive me qëllime të caktuara. Ai ishte një mit real, tokësor, gjithçka që përshkruhet për të është tokësore. Ai nuk kishte shkuar në asnjë shkollë ushtarake e megjithatë mundi gjeneralët që perandoria otomane i kish dërguar në shkollat më të mira ushtarake në botë. Suksesi i tij nuk qëndronte tek planet ushtarake, tek llogaritë, por thjesht tek prakticiteti. Rrethohej nga njerëz besnikë të cilët nuk kishin asnjë rrugë tjetër veç luftës dhe që kishin krenarinë që të vriteshe për Atdheun është përjetësi. Shumë gjëra kanë ndryshuar në një shekull shqiptar, por ajo çfarë bënë malësorët me Dedë Gjo Lulin mbetet në analet e historisë si akti më i pashembullt i vendosmërisë së shqiptarëve për ta fituar lirinë pas pesëqind vjetëve robëri. Dedë Gjo Luli mbeti burri i panjollë, njeriu me ndërgjegje kristal, njeriu i besës, i burrërisë, i cilësive më të mira të shqiptarit që tashmë reliket kombëtare me të cilat i mburremi sadopak botës.

Fundi i Dedë Gjo Lulit si fundi i një tragjedie të madhe. Me vrasjen e Dedë Gjo Lulit, Hotit iu shua ai mit i madh i ngritur në disa shekuj për të cilët populli kishte thënë fjalë që mbetën në histori e kalonin gojë më gojë: “Bafti i Zotit, pushka e Hotit”, legjendë që kish nisur kush e di sa shekuj më parë, kur dikush vrau një malësor nga Hoti, e si e pa që ra, shkoi t’i marrë pushkën. Tërhoqi tytën e armës, por qe e pamundur, sepse hotjani i vdekur e kishte gishtin të ngrirë në këmbëz. Pushka shkrepi dhe vrasësi me plumbin në lule të ballit u përmbys pikë vdekur. Ata që e panë këtë skenë e treguan, e kështu fjalë pas fjale, ngjarja mori dhenë. Dedë Gjo Luli ishte nga një malësi që kishte emër të madh, por ai me krenarinë e një malësori që e do lirinë mbi gjithçka e çoi edhe më lart lavdinë e të parëve të vet, të Traboinit të Hotit, por edhe mbarë Shqipërisë.

Shteti komunist e ka vlerësuar Dedë Gjo Lulin, por në një anë e vlerësonte në anën tjetër gjithë familjen e fisin e tij e persekutoi në mënyrën më të egër e më çnjerëzore. Ai u përpoq të shfrytëzonte ngjarjen tragjike të 25 shtatorit 1915, për të ulur në sytë e popullit familjen e kapedanëve të Mirditës. Dhe kjo propagandë e stërholluar nuk ishte pa efekt në popull. Ka njerëz që edhe sot thonë se kreshniku i Hotit u tradhtua. Por këta njerëz nuk kanë parasysh faktin se Dedë Gjo Luli e kish dhënë fjalën të dilte në Orosh, madje edhe kur i thanë “kthehu”, ai vendosi të vazhdonte rrugën. Ai nuk mund të vdiste duke e ndjekur me plumb mbas shpine. Dedë Gjo Luli ishte mësuar në jetën e tij të kishte përballë këdo, mik dhe armik. Prandaj iu ngjit Oroshit e ia doli që me faqe të bardhë të mbetej përjetë në histori. Kush nuk e kupton karakterin e malësorit, cilësive të tij të larta, besnikërisë së tij, që sot të shfaqen si ëndrra në këtë kaos ku ndodhemi e ka të vështirë të kuptojë jetën e njeriu që ka principe të larta. Ata që e vranë ishin serbët që kishin pushtuar trojet shqiptare në bashkëpunim me tradhtarët si Esat Pashë Toptani dhe asnjë variant njerëzish që kërkojnë ndasi e përçarje mes shqiptarësh nuk qëndron. Fakti që Dedë Gjo Luli u vra krah për krah shumë mirditorëve trima që i dolën në mbrojtje tregon shumë më tepër se thëniet e liga që duan të trazojnë ujëra në jetën e shqiptarëve.

Monumenti i Dedë Gjo Lulit në qendër të Tiranës që u vendos në njëqind vjetorin e vrasjes, për të cilën dha ndihmesë të madhe diaspora e shqiptarëve në Amerikë, është padyshim triumfi i plotë i madhështisë së figurës së Dedë Gjo Lulit si një nga burrat më të shquar të kombit shqiptar.

NIK GJELOSH LULI

Rënë për Atdhe në Deçiq në vitin 1911.

Kryengritja e nisur më 23 mars 1911 është me të vërtetë si një shkreptimë rrufeje që bie në një pyll të thatë. Gjithë ajo perandori osmane do të lëshohej ta shuante zjarrin për liri që nisi në Malësinë e Hotit dhe u përhap në të gjithë Malësinë e Madhe, por nuk qe e mundur. Por edhe shumë burra nga Malësia u vranë. Deri tani nuk kemi një listë të plotë se sa luftëtarë dhanë jetën në kryengritje( Studiuesi Ndue Bacaj sjell një listë me 104 dëshmorë nga Hoti në kryengritjen e vitit 1911) por edhe në vazhdimin e luftimeve edhe në 1912, ani pse kjo e fundit është lënë në harresë. Gjatë vitit 1912 janë bërë po aq luftime të ashpra e këtë e tregojnë edhe emrat e atyre që u vranë gjatë luftimeve. I pari që u vra në luftë në ditën e parë të kryengritjes më 23 mars 1911 ka qenë Kol Marash Vata e bashkë me të trimi Lek Marash Peci, të dy nga fisi Gojçaj.

Më 25 mars 1911, mbas dy ditësh bien në luftë edhe 6 burra e këta të gjithë të fisit Gozdjen, që i përkiste edhe Dedë Gjo Luli. Po i përmendim këtu në nderim të flijimit për mëvehtësimin e Shqipërisë, meqë askush nuk i kujton në Shqipëri e asnjë institucion nuk është kujdesur për dekorimin e tyre. Dy vëllezërit Gjon e Zef Lulash Zeka, xhaxhai i tyre Gjon Lulash Zeka, Zef Lan Ula, Ujk Gjelosh Leka, Zef Vuksan Leka. Më 28 mars 1911 pasi çliruan Tuzin, nisën luftime për marrjen e kalasë së Shipshanikut ku ishin jo pak, por 600 ushtarë e oficerë turq. Në këto luftime të rrepta ku mbetën rreth 80 nizamë ishte vrarë një prej luftëtarëve më të shquar, Gjon Ujk Çeku, Gojçaj.

Vijmë kështu në ditën kur bie dëshmor kushëriri i parë i Dedë Gjo Lulit, miku i tij më i ngushtë, kryekomandanti ushtarak i tërë forcave kryengritëse, Nik Gjelosh Luli. Ja çfarë shkruan në poemën e tij historike “Lufta e Maleve” bashkëluftëtari i tij Palok Traboini:

“U thye astjeri kahë Miloshi,
Urra djelm si Shala e Shoshi!»
Por si ndien ky Nik Gjeloshi
hof! prej pritet në kambë çohet,
nafakpremi! shpejt, a rrzohet,
i ra plumbi lules s’ ballit
e përmbys ra anës s’ zallit,
si pra tash me ia ba hallit?
Nik Gjelosh, ora e Malsis,
shpresa e fortë e gjith djelmnis,
Idhtë në jaz ti ne na mblove ,
edhe shpresën na e pakove,
t’ tanë bajrakun e ligshtove.

Vrasja e Nik Gjelosh Lulit ishte e rëndë për Dedë Gjo Lulin. Për gjithçka në nisjen e kryengritjes e pleqëronte me Nikën. Atij i kishte ngarkuar barrën më të rëndë për kryengritjen. E caktoi komandant të gjithë forcave kryengritëse të Malësisë së Madhe. Ishte Nik Gjelosh Luli që i koordinonte veprimet ushtarake me forcat e tjera. Ai ishte një burrë i shtruar dhe trim. E veçanta e Nik Gjelosh Lulit ishte se gjendej kurdoherë në ballë të frontit. Ndërkohë që trupat kryengritëse të Hotit i komandonte i biri i Dedë Gjo Lulit, Kola. Nik Gjelosh Luli kishte një djalë që atëbotë ishte i ri, Luc Nishi që edhe ai mori pjesë në kryengritje përkrah babait të vet.

GJERGJ DEDË GJO LULI

Rënë për Atdhe në vitin 1912

Gjergj Dedë Gjo Luli, i biri i Dedë Gjo Lulit ka marrë pjesë në të gjitha luftimet e vitit 1911, por për të ka pak materiale dhe nuk gjendet një fotografi, veç pohime të dëshmitarëve të ndryshëm, të cilat janë kontradiktore. Në poemën “Lufta e maleve” të Palok Traboinit, pjesëmarrës në të gjitha luftimet, ku përmenden shumë dëshmorë të kryengritjes së vitit 1911 nuk përmendet në asnjë rast emri i Gjergj Dedë Gjo Lulit. Kjo poemë është shkruar në dhjetor 1911 kur kryengritja kishte përfunduar. Në librin e Pal Doçit shkruhet mbështetur në burime që nuk i citon, se Gjergji është vrarë më 29 maj 1911 dhe në një vrasje të veçuar, “një turk i fshehur në do guva e qëlloi mbas shpine”. Ne nuk e dimë se kush nga 12 personat që kanë dhënë tregime gojore për këtë libër e ka dhënë këtë fakt. Por dimë se Pal Doçi ka marrë në Hot të Ri në Shkodër në vitin 1962 shënimet me kujtime të vëllait të Gjok Ujk Çekut- dëshmor, Martinit dhe jo vetëm nuk ia ka kthyer, por as nuk e ka cituar ndër dëshmitarët e vet. Martin Ujk Çeku më ka dhënë edhe mua disa faqe kujtime të rishkruara. Ai që ka qenë pjesëmarrës i kryengritjes, është edhe në fotografi bashkë me vëllanë e vet dëshmor dhe Dedë Gjo Lulin. Martin Ujk Çeku shkruan se Gjergj Dedë Gjo Luli është vrarë më 20 shtator prej nizamëve të ushtrisë turke. Dhe në luftën që është bërë ai nuk ka qenë i vetmi, por janë vrarë edhe gjashtë luftëtarë të tjerë bashkë me të, të cilët po i citojmë: Gjok Kol Preli, Gojç, Dedë Gjoni, Gjon Tom Hasi, Gjon Marash Loshi, Luc Gjergji dhe Preloc Mark Gjeka, të gjithë këta të fisit Gozdjen, të cilit i përkisnin edhe Dedvukajt.

Ne nuk e dimë pse nuk i ka përdorur Pal Doçi shënimet e Martin Ujkës. Nëse i ka do të qe me vlerë t’i ballafaqonim me shënimet që ka lënë për mua në vitin 1972 dhe për të parë pse në librin e tij, studiuesi me një shprehje të shkurtër thotë: “Malësia e Madhe mbeti e veçuar dhe e shkëputun nga lëvizja kombëtare dhe si rrjedhim në kryengritjen e vjetit 1912, nuk dha ndonjë ndihmë të dukshme” (Pal Doçi “Dedë Gjo Luli” f.136, bot. “Geer”, Tiranë, 2003).

Nëse i referohemi Petraq Pepos në librin e tij “Lufta për çlirim kombëtar në vitet 1878-1912″, (f. 446-44, Tiranë, 1962, Kujtime të Martin Ujkës)kemi një pasqyrë të zhvillimeve të luftimit të kryengritësve malësorë edhe gjatë vitit 1912. Aty shkruhet për ngritjen e dytë të flamurit te Kisha e Traboinit, si dhe për luftime të zhvilluara në mes të malësorëve kryengritës e trupave ushtarake turke. Në kapitujt me emrin e vendeve “Përpjekja e Samoborrit” shkruhet: “Natën e 11 korrikut 1912 rrethuem Samoborrin dhe e mormë pa lind dielli. Më 12 korrik u ramë 50 nizamëve që po ktheheshin prej Bukoviçit, ku kishin çue ushqim. I qitme fare, gadi krejt, veç disave që ranë në dorë. Mbetën dekun prej nesh Lek Dedë Vuji dhe u varrue Zef Met Haxhia”. Ndërsa në episodin tjetër “Përpjekja e Nokonjelit” shkruhet: “Në at gjak të nxehtë, mbas një çerek sahati, rrethueme Nokonjelin, nji kodër me istikam përballë Bukoviqit. Mark Ded Gjo Staka, Palok Traboini dhe unë ja mbrrime buzë istikamit. Nji nizam qiti mauzerren për frangi për t’na çartë. Mark Ded Gjo Staka i ndëj gati e i kapi pushkën. Nizami s’e lëshoi, Por Marku, burrë i lidhun i dha vedit e ra ledhi megjithë nizam. Paloka (Traboini) pa lanë kohë ndërmjet vrau oficerin turk. Atëherë Hoti u turr nëpër ledh e afër 80 nizamë ranë në dorë se s’ kish kush t’i udhëhiqte.”

Pra kemi një mospërputhje sa i përket zhvillimit të luftimeve dhe datës së rënies së Gjergj Dedë Gjo Lulit. Dihet që Dedë Gjo Lulit shkuan e i thanë se kanë mbetë në luftë shumë djem Hoti. Ai ra në hidhërim të thellë, por për të mos e lshue veten ua ktheu: “Po burrat në luftë do të mbesin.” Ma vonë ia sollën fjalën se kishte ra në luftë edhe Gjergji, djali i tij. Dedë Gjo Luli pa e dhënë veten u përqendrua e tha: “Po edhe ai djalë nane ishte”.

Në një shkrim mbi 100-vjetorin e vrasjes së Dedë Gjo Lulit, në faqen elektronike Malësia.org, u gjendën shumë komente mbi atë që kishte ngjarë më 25 shtator 1915, madje dikush i ushqyer me frymën e konspiracioneve përcolli një ide që solli një reagim të ashpër tek shumë lexues. Komentuesi me pseudonim “Malësori 2020” hodhi në diskutim gjoja një ngjarje që nuk e dimë nga e kishte gjetur. Sikur Gjergjin, të birin e Dedë Gjo Lulit, e kishin vrarë vetë fisi i vet dhe nuk ishte vrarë në luftë. Madje shtonte edhe ca iniciale për ta bërë me të besueshme rrenën e vet: “Të njëjtin vend ku vrau Gj.D., e vrau edhe Gj.K.C. nga mbrapa, atëherë Hotjani M.Gj.M.N. automatikisht jau mori gjakun të dy Gjergjave duke e lanë të vdekur vrastarin e vëllezërve të vet”.

Mesa duket fshehaniku me epitetin “Malësori 2020” mbas mbi 100-vjetësh që i biri i Dedë Gjo Lulit është vrarë në luftë, nis e tjerr histori, të cilat duken hapur se janë të thurura me pe të kuq a të bëra me porosi. Ne nuk kemi ndërmend t’i japim rëndësi një shpifjeje sepse ajo nuk qëndron, por ka rëndësi të zbulojmë shkaqet se pse bëhen këto insinuata për fisin e Dedë Gjo Lulit, Dedvukajt, që aq shumë kanë sakrifikuar për kombin shqiptar. Është krejt e natyrshme që të vëmë edhe pyetjen se kujt i intereson e gjithë kjo? Kujt i shërben? Të tjerëve sigurisht, se shqiptarëve e Malësisë tonë jo e jo.

Së pari ne nuk kemi as dhe një emër të vrari, në ato që ranë në një ditë me Gjergj Dedë Gjo Lulin që të ketë pasur inicialet GJ. K. C. siç thotë provokatori me pseudonimin malësori. Po si është e mundur që nga ndonjë pinjoll bastard i shqiptarëve të mbetur në Malin e Zi ta ketë gërmuar këtë histori varrezash e ta ketë mbajtur gjallë deri më sot. Kur lexova ato komente njerëzish të shitur që paguhen për të sjellë përçarje e vëllavrasje ndër shqiptarë, m’u kujtua libri i Prenk Grudës me pseudonimin Fatmir Kosova mbi veprimtarinë e UDB-së në radhët e emigracionit shqiptar në Amerikë. Atje shpjegohet shumë mirë se si kanë vepruar agjenturat duke kompromentuar disa shqiptarë me qëllim që ta mbanin gjithnjë nën kontroll komunitetin shqiptar në Amerikë, veçmas ata që vinin nga Malësia e Madhe dhe Kosova. Edhe mjaft vrasje që janë bërë nga malësorët në mes veti në Detroit apo qytete të tjera, kanë qenë dora e zgjatur e UDB-së. Shumë gjëra kanë ndodhur, por agjenturat e vjetra pas një periudhe letargjie për shkak të shpërbërjes së ish-Jugosllavisë kanë nisur të aktivizohen. Aq më tepër bie poshtë gjithë kjo shpifje ogurzezë, sepse askush nga malësorët e Hotit të shpërngulur në Shqipëri pas vitit 1920 e të vendosur kryesisht në Hot të Ri, në Shkodër, nuk e di këtë bëmë-gjëmë që na e përcjell një anonim si Jago. Personalisht në vitet 1960-1970 kam takuar njerëz të cilët kanë qenë pjesëmarrës në kryengritjen e vitit 1911 dhe asnjë prej tyre nuk e kishte në kujtesë një histori të tillë. Dhe nuk është shkruar askund e nuk është folur në asnjë rast. Nore Kolja, gruaja e Kol Dedë Gjo Lulit, vëllait të Gjergjit, me të cilën bisedoja kur isha në moshë shkollore, sepse ishim me shtëpi pranë e pranë, nuk e ka përmendur asnjë herë një gjë të tillë. Si erdhi kësisoj e na u shfaq në vitin 2016? Veç ata që i shërbyen UDB-së me devotshmëri apo bijtë e tyre mund të kenë interes për të sjellë grindje e përçarje ndër shqiptarë përzier kjo edhe me një xhelozi të fëlliqur, sepse Dedvukajt e New York-ut, të Detroitit apo kudo ndodhen, pra fisi i Dedë Gjo Lulit, janë jo vetëm atdhetarë të spikatur, por edhe biznesmenë të suksesshëm. Dhe zilia ta plas syrin e të shtyn që si krimb i zi dheu të kërkosh fakte të sajuara nëpër varreza shekullore, pa e lënë të qetë as dëshmorin e Atdheut Gjergj Dedë Gjo Lulin.

KOL DEDË GJO LULI

I helmuar nga armiqtë e Shqipërisë 1918

Nuk e kishte veç bir Kolën, i ati Dedë Gjo Luli e kishte edhe një nga bashkluftëtarët më të aftë dhe krahu i djathtë i tij në veprimet luftarake në Hot. I rritur pranë të atit në të gjitha veprimtaritë që zhvillonte prijësi i Hotit, Kola mësoi shumë nga trimëria, por mbi të gjitha nga urtia e Dedë Gjo Lulit. Me fillimin e kryengritjes Kol Dedë Gjo Luli u caktua komandant i luftëtarëve të Hotit. Dihet se qendra e kryengritjes ishte në Hot dhe forcat turke të gjithë goditjen e kishin përqëndruar në këtë krahinë, megjithëse luftime bëheshin kahmot në Malësi të Madhe me qëllim që t’i çorientonin trupat otomane. Para se të fillonte kryengritja, Dedë Gjo Luli e mendoi punën hollë. Vendosi që të porosiste një flamur si flamujt e të gjitha mbretërive e shteteve të Europës e për këtë dërgoi në Vjenë të birin, Kolën. Kola shkoi në Vjenë e atje bie në kontakt me Alardo Kastriotin. Duhet thënë se Alardo Kastrioti ka dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm për çështjen shqiptare në skenën europiane, por kjo veprimtari e tij është lënë qëllimisht në heshtje nga historianët e epokës së komunizmit. Dihet një gjë se Alardo Kastioti e ka ndihmuar Faik Konicën, ka qenë i pari që ka porositur një flamur të Gjergj Kastriotit dhe të tillë flamuj ka shpërndarë që në 1902 në Paris dhe të gjithë flamurët e futur në Shqipëri kanë qenë porositur e financuar prej tij. Madje edhe ai që është ngritur në Deçiq, por edhe në Vlorë është i njëjti njeri që i ka porositur. Kush lexon shënimet historike të Eqerem Vlorës e ka vënë re se flamurin atij ia kishte dhuruar Alardo Kastrioti. Kola, i biri i Dedë Gjo Lulit, në Vjenë shkoi me një mision tjetër, sigurimin e armëve dhe ndihma nga Austria dhe për këtë janë bërë takime të fshehta. Të gjithë në Hot e kanë ditur se Kol Dedë Gjo Luli ka shkuar në Vjenë dhe atje i është premtuar ndihma për Malësinë në rast të një lufte me forcat turke. Por takimet e Kol Dedë Gjo Lulit kanë qenë sekrete dhe për këtë as që është folur. Shkaku ka qenë se perandoria Austro Hungareze druhej se angazhimi i saj në ndihmë të kryengritësve do të sillte një konflikt luftarak me Perandorinë Otomane dhe këtë ajo nuk e dëshironte. Ndoshta për këtë nuk kemi të regjistuar apo të botuar asnjë material ku kryengritësit e Malësisë së Madhe të kenë patur lidhje apo takime me autoritete të Vjenës. Megjithatë dihet tashmë se Austria në marrëveshje të fshehta përdori një kanal tjetër për të ndihmuar kryengritësit. I kaloi ato nëpërmjet Malit të Zi. Ka njerëz ndër shqiptarë që me prirje dhe aspirim të otomanizmit të ri në Ballkan nxjerrin shkrime a foto sikur malësorët ishin mercenarë të Malit të Zi në luftën kundër Perandorisë Otomane. Ky është vetëm një mashtrim historik. Nga Mali i zi kanë ardhur ndihma ushqimore dhe armatim, i cili ishte i financuar nga Austria, por kjo nuk dëshironte të dilte në skenë. Në këtë kuadër ishte dhe vizita e Kol Dedë Gjo Lulit në Vjenë, ku siç thamë u gjet rasti dhe u bë porosia për Flamurin që do të punohej e do të ishte simboli i kryengritjes shqiptare e jo thjesht një revoltë e veçuar krahinore. Ishte lënë që Flamuri të vinte e më pas të niste kryengritja. Por, Flamuri po vononte siç thonë dëshmitarët dhe kryengritja filloi. Menjëherë ka arritur njoftimi se Flamuri nga Vjena ishte nisur. Kolë Dedë Gjo Luli që komandonte trupat kryengritëse të Hotit nuk mund të largohej nga skena e luftës, prandaj Dedë Gjo Luli ka ngarkuar me këtë detyrë mësuesin kryengritës Palok Traboini, i cili e solli flamurin përmes Dalmacisë. Ky është ai që quhet Flamuri i Dedë Gjo Lulit, por edhe i Deçiqit. Duhet thënë se para se të shpalosej Flamuri në Deçiq është shpalosur në vendin e quajtur Logu i Kishës në Traboin të Hotit. Gjithherë është harruar ky fakt, por ky është i regjistruar në poemën e vetë Palok Traboinit shkruajtur në Prizren më dhjetor 1911, ku thotë:

Tue krisë pushka shpat e n’ shpat
gjimojnë malet lak e n’ lak
nji djalë Hotit* vjen prej larg
pa pikë frymë prej Dallmacis,
Dedë Gjo Luli ku e kish nisë
me pru flamurin e Shqipnis.

N’log të Kishsë kur djali a kapë
dy flamurë n’ erë ka hapë,
dy flamurë kuq e zi
qindisë n’ ar për bukuri.

Aty at-herë Kolë Dedë Gjo Luli
njenin flamur n’ bli e nguli
prej të gjithve me u soditë.
pala-pala tue valvitë.

Pra siç shihet flamuri i parë i ngritur ka qenë ai i ngulur në blirin e Logut të Kishës në Traboin të Hotit. Më pas autori që ka qenë vetë protagonist i kësaj ngjarjeje vazhdon në këtë kronikë historike në vargje:

N’ kambë u çuen në shej nderimit
të tanë djelt e Traboinit;
kërset pushka prej gëzimit,
gjithkah hapet brohorija:
“Rrnoftë flamuri e rrnoftë Shqipnija,
orën çuet e ka Malsija!”

Dedë Gjo Luli u çue n’ kambë,
tjetrin flamur ja u ka dhanë
djelve t’ Hotit e u ka thanë:
“Çonju tash, djelt e mi,
me dekë sot për flamuri
se i erdh dita ksaj Shqipni.
Në Deçiq ja u due n’ ket ditë
flamurin n’ majë me e ngritë.
qi ta shohin krali e mbreti
se bajmë luftë na veç për veti
me qitë n’ dritë Shqipnin n’ ditë t’ sotit.
tue u djegë gjallë në flakë t’ barotit.”

Kjo dëshmi historike na thotë qartë se për herë të parë flamurin e kryengritjes e ka ngritur Kol Dedë Gjo Luli më 6 prill 1911 në Traboin të Hotit në vendin e quajtur Logu i Kishës, dhe flamurin tjetër, me urdhër të Dedë Gjo Lulit e kanë ngritur në një grumbull gurësh në Bratilë, në mal të Deçiqit, sepse ishte pika më e lartë nga mund të shihej prej të gjitha anëve, madje edhe prej Tuzit. Ka edhe historianë të cilët kanë rënë në kurthin e kujtimeve sporadike të atyre që mbase as nuk kanë qenë pjesëmarrës ngjarjesh. Dhe një protagonisti të madh në kryengritjen e vitit 1911 si Kol Dedë Gjo Luli, që ishte edhe komandat i luftëtarëve të Hotit shpesh i është anashkaluar çdo meritë, duke e lënë në hije të babait të vet. Është fatkeqësi kur mendësia e kultit të një individi i ngjitet historianëve në kokë si rriqna, sepse nuk ka kryengritje në botë që bëhet me një luftëtar, sado i jashtëzakonshëm të jetë. Dedë Gjo Luli kishte rreth vetes luftëtarë të mëdhenj, emra të mëdhenj që meritojnë të shkruhen në histori me gërma të arta. Dedë Gjo Luli e dinte këtë, e dinte kë kish rreth vetes prandaj dhe mori guximin dhe e filloi kryengritjen. Kryengritja nuk ishte një trill, as një inat apo zemërim i malësorëve, as thjesht se sundimtarët otomanë kërkonin t’u hiqnin armët, por se kishte ardhur koha e shpëtimit të trojeve shqiptare prej sundimit shekullor.

Mbas kryengritjes së vitit 1911, Kolë Dedë Gjo Luli e vazhdoi veprimtarinë luftarake me trimat e Hotit në mbrojtje të trojeve shqiptare. Në ndërrim të viteve 1912-1913 Kola e shoqëron babain e vet në Vlorë, ku u prit nga Ismail Qemali, në maj 1914 u takua me princ Vidin, po atje ishte ministër Esat Toptani që kishte armiqësi me Hotin e Dedë Gjo Lulin. Për këtë forcat e Esat Toptanit që ishin përqëndruar në Durrës, të shumta në numër arritën t’i rrethojnë luftëtarët e Hotit, u zhvillua një betejë në Rrashbull, por në sajë të aftësive të veçanta të komandantit të tyre Kolë Dedë Gjo Luli, malësorët arritën të çajnë rrethimin. Megjithëse në librin e Pal Doçit thuhet se hotjanët nuk patën asnjë humbje në këto luftime, në të vërtetë mbeti i vrarë luftëtari i Hotit Gjok Prel Çeku, Gojçaj më 22 qershor 1914.

Në vitin 1915, Kolë Dedë Gjo Luli u bashkua sërish me babain e vet dhe kudo u gjendën bashkë deri në çastin e fundit në Orosh, ku më 25 shtator 1915 trupat esadiste që bashkëpunonin me ushtrinë serbe e ekzekutojnë kreshnikun e malësisë. Kolë Dedë Gjo Lulin e burgosur forcat esadiste të cilat ia dorëzuan italianëve, ata e internuan në Siçili. Sipas kujtimit të një bashkëkohësi, Ibrahim Shyti nga Vlora, Kol Dedë Gjo Luli erdhi i sëmurë nga Italia. Ishte fundi i vitit 1918. I strehuar në hotelin e këtij qyteti, e helmuan ata që nuk e donin të gjallë këtë luftëtar të madh, këtë simbol trimërie e fisnikërie. Më ndihmën e Ali Asllanit, Osman Haxhiut e disa atdhetarëve të tjerë u shtrua në spitalin e qytetit, por ishte e pamundur të shpëtonte. Kishte shpëtuar prej plumbave të armiqve në frontin e luftës për pavarësi, por tradhtia arriti të bënte atë që nuk e bëri dot plumbi i armikut. Me vrasjen e Kolës, që nuk la fëmijë pas vetes, shuhet familja Dedë Gjo Lulit, dera më e shquar e Malësisë së Hotit.

LUC NISHI

Rënë për Atdhe në vitin 1920

Luc Nishi, i biri i kushëririt të parë të Dedë Gjo Lulit, Nik Gjelosh Lulit, ka lindur në Traboin të Hotit në vitin 1893. Ishte fort i ri në kryengritjen e vitit 1911, por megjithatë mori pjesë në luftime. I edukuar me frymë atdhetare, bir i një luftëtari të madh, Luc Nishi ndoqi karrierën ushtarake. Ishin kohë të turbullta, kur shpesh Shqipëria kalonte nëpër rreziqe të mëdha, ndaj Luc Nishi ndoqi atë rrugë për t’i shërbyer sa më mirë vendit të vet. U martua me Katrinën, bijën e Kol Kurtit të Pikalës së Grudës, që ishte motra më e vogël e Nore Kolës, gruas së Kol Dedë Gjo Lulit, e njohur nga të gjithë si Nore e Hotit, ani pse bijë Grude.

Nga kjo martesë oficerit Luc Nishi i lindi një djalë të cilit ia vuri emrin Pal. Në vitin 1920 ai shërbente në ushtrinë shqiptare. Pikërisht në këtë vit kufiri shqiptar u sulmua nga forcat e bashkuara serbo-malazeze. Shqipëria ishte ende një shtet i dobët dhe fqinjët e veriut menduan se ishte koha më e mirë për të realizuar një ëndërr të kahershme për pushtimin e trojeve shqiptare. Në këtë luftë kombëtare që zgjati 203 ditë, filloi më 27 korrik 1920 e vazhdoi deri më 14 shkurt 1921(megjithëse ishin bërë luftime sporadike dhe më parë) morën pjesë luftëtarë nga të gjitha trevat shqiptare. Sipas studiuesit Ndue Baca në radhët e luftëtarëve ishin përfshirë edhe 120 trupa nga Rapsha e Hotit si dhe 102 nga Traboini. U zhvilluan beteja në Vrakë, Gruemirë, Grizhë, tek Prroi i Thatë, tek Kodrat e Koplikut, Buzë Ujit, madje luftime u zhvilluan deri në Qytezë të Hotit e deri në Bardhaj e Traboin që ishin lënë jashtë kufijve të vitit 1913. Një prej betejave më të ashpra ishte ajo të Sukat e Moksetit ku agresorët serbo-malazes përdorën edhe artilerinë e ku sipas studiuesit Bacaj, “Beteja në Suka të Moksetit përsëriti heroizmin e vitit 1911”.

Në këtë betejë më 25 gusht 1920 mbeti i vrarë nga një e shtënë topi oficeri Luc Nishi, i biri i Nik Gjelosh Lulit, në moshën 27 vjeçare – at e bir në altarin e lirisë së kombit shqiptar.

PAL LUC NISHI

Vdekur në Itali më 1936

Tashmë ishin dy motra, Nora e Katrina, e të dyja me burra të vrarë. Ndryshe prej Nore Kolës që nuk kishte fëmijë, Katrinës së Luc Nishit gjithsesi i kishte mbetë një ngushëllim, i biri Pali, të cilin e rriti me sa e sa mundime, e rriti si një filiz i ri në derën hotiane të Nik Gjelosh Lulit, e rriti me dëshirën për t’i ngja atij trungu familjar që lindi legjenda, por fati për Katrinën u tregua i pamëshirshëm duke i pre shpresën e fundit ashtu si të motrës Nore Kolës.

Pal Luc Nishi, i biri i Katrinës, kishte prirje për letërsi, krijonte poezi dhe la të shkruar pjesë nga historia e trungut të fisit Luli që i përkiste. Pjesë nga krijimet e tij u botuan në almanakun Shkodra, në vitin 1962. Dorëshkrimet origjinale pas vdekjes së Nore Kolës e Katrinës së Luc Nishit, që duhej të ishin në atë kashunin që kisha parë në fëmini, nuk dihet se ku përfunduan. Ndoshta humbën përgjithmonë. Ndoshta i përpiu koha, si shumë e shumë relike e ngjarje. Por kanë mbetur një tufëz shkrime që, siç shkruante redaksia e Almanakut “Shkodra” 1962, megjithë do “zbrasti dhe ndërpremje, të cilat autori mendonte me i plotësue ma vonë, prap se prap përshkohen nga një frymë e zjarrtë patriotike që i bajnë mjaft interesante. Ai andrronte, siç dëshmon e ama, me mbledhë kujtimet e familjes së vet, që kish dhanë aq njerës për lirinë e vendit.”

Po ku janë tani këto shkrime të pinjollit të fundit të familjes atdhetare të Nik Gjelosh Lulit? Nuk dimë ku mund të marrim një gjegje për t’i sjellë në dritën e botimit ato shënime. Disa prej vjershave të veta, Pal Luc Nishi ia kushton aktit sublim të babës së vet që ra dëshmor për Atdhe. Një prej tyre është edhe kjo e shkruar në Chieri të Italisë më 12 maj 1932, kur ishte me studime:

LAMTUMIRË…

Lamtumirë, o grue, o shoqe e kësaj jete,

ushtrinat n’ luftë janë nisë me hi,

e unë në front me ba mos me u gjetë

kishte me kenë si një tradhëti.

Trompeta, pra, ka ra,

e prej këndej më duhet me u largue,

s’ke pse mekësh, duhet me u nda,

pse në detyrë më duhet me shkue.

N’anmik unë me ra,

po sa kam me mujtë,

pse gjaku për vatan

gjithherë më ka luejte.

E, jo mue vetëm,

por edhe të parëve të mi,

të cilët dhanë jetën

të gjithë për Shqipni.

Pse deka për vatan,

s’asht gja, thonë, ma e qetë,

çdo kurban qi don me i ba

atmes në këtë jetë

……………………

Pal Luc Nishi ndërroi jetë në një sanatorium në bjeshkët e Torinos, Itali, më 31 tetor 1936. Ishte në moshën 22-vjeçare. Ky mort i fundit e mbylli derën e Lucë e Nik Gjelosh Lulit përgjithmonë.

GJELOSH LULI

Masakruar nga komunistët në vitin 1947

Gjelosh Luli është nip i kësaj familje të madhe. Ai lindi në shtëpinë e Dedë Gjo Lulit në Bardhaj të Traboinit të Hotit në vitin 1912. Babai i tij Gjok Luli, u shpërngul e u vendos në Hot të Ri, pranë Shkodrës. Atëherë Gjelosh Luli ishte shtatë vjeç. Duke qenë një nxënës i dalluar dhe nga familje e madhe hotjane iu dha bursa për në Akademinë Ushtarake në Torino prej nga doli oficer. Pas studimeve kthehet në Shqipëri dhe emërohet me gradën toger nëRegjimentin e Artilerisë në qytetin e Tiranës. Më pas transferohet në Shkodër me gradën kapiten i parë dhe martohet me Elenën, bijë e familjes së njohur Mirakaj nga Puka. Gjelosh Luli, njohës i disa gjuhëve, jepte edhe mësim në gjimnazin e Shkodrës dhe herë pas here botonte shkrime në shtypin e kohës në të cilën shprehte edhe mendime antikomuniste mbi rrezikun që përbënte për Shqipërinë kjo ideologji e mbështetur dhe përhapur nga sllavo-bolshevikët e Rusisë. Nuk e priti mirë pushtimin fashist, por më pas pranoi të shërbente si ushtarak në ushtrinë kombëtare, siç e cilësonin në atë kohë, por pa angazhime politike. Forcimi i lëvizjes komuniste e detyroi Gjelosh Lulin të merrte pjesë në veprimtari që zhvillonin forcat nacionaliste në përpjekje për të penguar ardhjen në pushtet të komunistëve, por kur kjo ndodhi ai nuk pa rrugë tjetër, por të shkonte e të jetonte në male dhe të organizonte qëndresën.

Bashkëpunoi me Llesh Marashin për të organizuar një kryengritje kundër qeverisë komuniste, por kjo dështoi. Mbajti dhe një takim me popullin në Koplik Nuk pranoi ta braktiste Shqipërinë. Por edhe jeta në male qe e vështirë. Rezistoi mjaft kohë duke u strehuar herë në Traboin të Hotit, por herë në vende të tjera në kushte shumë të rënda moti. Është e njohur strehimi që i bënë vëllezërit Mark e Kol Miri, të cilët anipse të torturuar madje me zjarr e në rrezik vdekje, nuk e dorëzuan Gjelosh Lulin. U strehua gjithashtu në Kastrat. Në dimrin e egër 1947 e mbanin edhe në vig, sepse i ishin ngrirë këmbët. Tregoi një qëndresë të pashoqe. Së fundi u strehua në një shpellë. U rrethua dy herë nga forcat komuniste të ndjekjes, por arriti t’u ikte. Por herën e dytë ndërsa çante rrethimin ngriu nga të ftohtit në dëborë. Ishte në moshën tridhjetë e pesë vjeçare dhe bëri emër aq të madh në një jetë aq të shkurtër. Komunistët e gjetën dikur, por nuk ishin të bindur se ishte ai, ngaqë emri i tij ishte kthyer në legjendën e një trimi që nuk prekej as me dorë e as me plumb. I prenë kokën dhe trupin ia lanë në dëborë.

Vetëm kështu, duke ua treguar njerëzve kokën e prerë, më së fundi e verifikuan se ai ishte kapiteni trim Gjelosh Luli që nuk u dorëzua i gjallë.

Në të dalë të dimrit, në mars të vitit 1948, trupin e tij e gjeti një malësor, i cili e varrosi dhe vuri një shenjë që të mos e harronte vendin. Mbas vitit 1991 dy të bijat e gjetën varrin dhe eshtrat e Gjelosh Lulit, ish-komandantit të përgjithshëm të Forcave Nacionaliste të Malësisë së Madhe, u vendosën në varret e Rrmajit, në qytetin e Shkodrës. Ky ishte luftëtari i fundit nga dera e Gjon Lulëve të Hotit që u shua për Atdhe.

Janar 2016

BURIME

“Shkodra” – Almanak 1962

“Lufta për çlirim kombëtar në vitet 1878-1912″ – Petraq Pepo 1962

“Lufta e maleve” Palok Traboini, dorëshkrim, Prizren 1911

“Flamuri në Deçiq” – Palok Traboini, Pantheon Book 2012

“Gazeta shqiptare” – Kujtimet e Izabela Lulit nga Dashnor Kaloçi

“Lufta e Koplikut”- Ndue Bacaj

“Dorëshkrime” – Pal Luc Nishi, 1932

“Dorëshkrime” – Martin Ujka 1972

“Dedë Gjo Luli” – Pal Doçi, Geer 2003

“New York Times”- New York, mars 1911

“Gjurmë në histori”- Kolec Traboini, Athinë 1995

“Kujtime” – Dom Ndoc Nikaj, Plejad 2003

Nga Kadri Rexhaj

Jusuf Gërvalla sprovat e para poetike i bëri si gjimnazist. Nëse nuk i llogarisim këtu tekstet e këngëve dhe pak poezi e tregime të tij, të botuara në gazetën “Flaka e vëllazërimit, fillimet e poezisë së mirëfilltë të Jusuf Gërvallës datojnë nga viti 1974, kur para lexuesit paraqitet me poemat “Baladë për shavarin” dhe “Kalon pran meje” që të dyja të bot…uara në gazetën e studentëve “Bota e re”. Gjatë këtij viti Jusufi ia ofron për botim një cikël poezish edhe revistës letrare “Jeta e re”. Pasi që poezitë ndahen për botim, ende pa dalë revista në qarkullim, Rexhep Qosja, asokohe kryeredaktor i revistës në fjalë, e fton Jusuf Gërvallën dhe me një ndjenjë të fuqishme kënaqësie dhe gëzime, me fjalët më të mira, i uron këtij sukses në fushën e krijimtarisë artistike. Poezitë u botuan me titull të përbashkët, “ Çaste poetike”.
Në recensionin që këtij numri të revistës “Jeta e re” i bëhet nga e përditshmja “Rilindja”, si karakteristike e poezisë së këtij numri theksohet dhe ndahet për shqyrtim mu ky cikël. Mehmet Kraja, autor i shkrimit, në këtë poezi sheh një origjinalitet, një botë të pasur dhe të pastër ndjenje e mendimi, një poezi idesh dhe përgjithësimesh të mëdha, të karakterizuara nga gjuha e pasur, nga narracioni poetik, asociacioni, muzika, ritmi i brendshëm dhe i jashtëm etj. Gjatë vitit 1974 Jusuf Gërvalla e përgatiti për shtyp librin e parë me lirika me titull “Shtëpia në rrugë”, të cilin para se ta dorëzonte në redaksi e pagëzoi Fluturojnë e bien, titull simbolik që mbi supet e veta e mbartë e idenë dhe porosinë e mbarë librit. Libri u botua në kuadër të Redaksisë së Botimeve të “Rilindjes” në Prishtinë, në fillim të vitit 1975.
Ky libër, siç shprehej edhe vetë Jusuf Gërvalla gjatë bisedave dhe në ndonjë intervistë, vinte si një borxh ndaj së kaluarës, si shkarkim i poetit nga barra e rëndë e kujtimeve të fëmijërisë, të kujtimeve të hidhura dhe të ëmbla për vendlindjen e tij, e cila duke ecur tehut të greminës dhe ekzistencës së saj mbahej gjallë nga përpjekjet dhe dështimet, nga ngritjet dhe rëniet, nga dëshirat dhe ëndrrat, nga dashuria dhe urrejtja… Libri u prit mirë nga lexuesi dhe nga kritika letrare. Brenda një kohe të shkurtë botimin e këtij libri e shënuan pjesa dërmuese e gazetave dhe revistave tona. Botimi i këtij libri u shënua edhe në shtypin jugosllav. Gjatë vitit dhe më vonë për këtë libër u botuan mbi dhjetë ese, recensione dhe vështrime letrare. Për të shkruan Ali Aliu, Teki Dërvishi, Jusuf Buxhovi, Resul Shabani, Sylejman Syla, Januz Fetahaj, Bajram Sefaj, autori i këtij shkrimi, etj. Në vështrimin kritik për këtë libër dr. Ali Aliu ndër të tjera pohon se Jusuf Gërvalla me veprën e parë poetike provon të sjellë “një ton të ri në rrjedhat e poezisë së sotme te ne.”
Sipas kritikut vargu i poetit është “i qartë në konceptimin dhe përcaktimin tematik dhe poetik”, ndërsa “bota e poetit është e pasur shtresash të shumta kuptimore”. Në brendinë e kësaj poezie kritiku “heton degëzimin e dy linjave: zëri që shpreh mishërimin dramatik të poetit pas ambientit që tani është vetëm një vizion i tretur i së kaluarës dhe, ambienti real që e step disi ndjenjën e tij edhe atëherë kur ajo ka arsye të shpërthejë deri në pakufi.” Në këtë poezi të pasur “refleksionesh jetësore” kritiku sheh “ballafaqimin dramatik të dy ambienteve – atij rustik që e ruan esencën e natyrës së njeriut dhe, atij urban që përherë tëhuajsohet nga kjo natyrë.” Prandaj, konstaton Aliu: “në vend që të shpërthente përmes patosit revoltues, alarmues, lidhur me fenomenin e shqetësimit që, në këtë vëllim është nxitësi, embrioni i frymëzimeve dhe shqetësimeve poetike, ai duke e strehuar nën një vel të padukshëm diskret po sugjestiv, e shton intensitetin e brendshëm… Dhe, duke u strehuar, poeti ofron edhe një imazh ngjyrash të gjalla dhe të fuqishme të njeriut dhe të botës, natyrës së këtij ambienti…” Duke e përfunduar këtë shkrim për poetin Jusuf Gërvalla, dr. Ali Aliu shton edhe këtë konstatim: “Po, është e sigurt se fjala është për një botë dhe për një sensibilitet tejet të pasur, të ndjeshëm dhe të nuancuar poetik që disponon aftësi dridhjeje edhe nga ngacmimet më të padukshme, nga disonancat më të lehta në jetë e te njeriu. Dhe, pikërisht kjo është ajo që lë të besohet dhe të shpresohet për të nesërmen e këtij poeti…”
Lidhur me shënimin e dritësimit të këtij libri dhe pritjes së mirë të tij nga lexuesit Qerim Arifi e zhvilloi edhe një intervistë me Jusuf Gërvallën, e cila u botua në revistën “Zëri i rinisë”. Pra, ishte konstatim i përbashkët: parabola krijuese poetike e Jusuf Gërvallës po fillonte aty ku shumë krijues do të donin ta përfundonin. Si poet i fuqishëm dhe sugjestiv Jusuf Gërvalla do të gjendet edhe në vëllimin Antologjia e poezisë së sotme shqipe në Jugosllavi të Ali Aliut (Shkup, 1977) në mesin e njëzet poetëve të tjerë.
Libri i parë poetik i Jusuf Gërvallës mbeti vazhdimisht i dashur dhe i freskët për lexuesit, meqë doli në dritë në kohën më të thirrshme, kur një pjesë e poezisë sonë, sidomos e krijuesve të rinj, po vritej nga hermetizmi, nga steriliteti i figurave, nga pagjakësia dhe nga monotonia. Kësaj tendence Jusuf Gërvalla i kishte shpallur luftë qysh në vitin 1968 edhe nëpërmjet të këtyre vargjeve të këngës protestuese “Njeri, ku je”:

njeri, ku je
t’lënduan rëndë me poezi
e arte abstrakte
të kanë mbërthy
n’regjistra e akte
se je njeri
s’u shkon ndërmend

Poezinë e këtij vëllimi e karakterizonte drita, jeta, freskia, lëvizja dhe optimizmi, ndonëse ajo fund e krye ishte poezi e dhembjes, pikëllimit, vuajtjes, ashpërsisë së jetës dhe të tragjikes individuale dhe kombëtare.
Në vitin 1978 Jusuf Gërvalla e boton vëllimin e dytë të lirikave me titull Kanjushë e verdhë. Ky libër është vazhdim i të parit, ndonëse shquhet për zgjerimin e rrethit tematik dhe për thellimin e mendimit poetik. Edhe këtë libër e përcollën një varg vështrimesh dhe kritikash letrare të shkruara nga Mehmet Kraja, Xhemail Mustafa, Emin Kabashi, Halit Fetahu, Bajram Sefaj, autori i këtij shkrimi, etj. Me rastin e botimit të këtij libri dhe të tre librave të tjerë gjatë atij viti, redaksia e “Zërit të rinisë” e organizoi një tryezë diskutimi të frytshëm. Përveç autorëve të librave, në këtë tryezë morën pjesë edhe disa kritikë letrarë të tjerë, si dr. Ali Aliu, Beqir Musliu, Sabri Hamiti, Mehmet Kraja, Emin Kabashi, Arif Demolli, Xhemail Mustafa, Ramadan Musliu, etj. Sipas Mehmet Krajës komponentet e realizimit të kësaj poezie janë: “frymëzimi, idilika, imazhi, si pjesë e saj, tabloja impresioniste, narracioni” etj. Dhe në fund vjen ky konstatim: “Poezia e Jusuf Gërvallës është komunikative, është poezi-frymëzim, observimet mbështeten mbi tablo dhe imazhe, i jepet hapësirë asociacionit dhe, në ndërtimin e ligjëratës së vet poetike, mbështetet te metafora.” Xhemail Mustafa këtë vëllim poetik e sheh si “shumësi kreative, ai kufizon me njësinë poezi, por që intencionalisht këto bashkëjetësohen në nivelin libër duke ruajtur gjithnjë pavarësinë e vet brenda një poezie të caktuar.” Ndërsa Emin Kabashi lidhur me këtë libër e jep këtë mendim: “Me kualitetet që sjell në poezinë tonë të re, mendoj që libri i Jusuf Gërvallës është një prej realizimeve më të suksesshme të kohës së fundit te ne.”
Në dhjetor të vitit 1979 del nga shtypi edhe libri i tretë me lirika të këtij poeti me titull Shenjat e shenjta. Libri botohet në Shkup në kuadër të bibliotekës “Valët” të “Flakës së vëllazërimit”. Botimi i këtij libri përkon me kohën e arratisjes së Jusuf Gërvallës, prandaj libri mbyllet dhe i ndalohet qarkullimi. Vetëm pak ekzemplarë të këtij libri që kishin arritur të shohin dritën mbetën të qarkullojnë ilegalisht nga lexuesi në lexues.

Krahas poezisë Jusuf Gërvalla shkroi edhe në prozë. Tregimet e para ai i botoi në gazetën “Flaka e vëllazërimit” e më vonë edhe në revistat “Jeta e re”, “Fjala”, “Zëri i rinisë”, etj. Sidomos tregimet “Vazhdim…”, “Barziloku i trimit”, “Lindja e Cufës”, Sharkia me dymbëdhjetë tela”, “Rrum tetë”, “Abdylrezakhalimi”, “Sporteli”, “Katrahura qindrakëmbëshe”, qenë sprova të sigurta që Jusuf Gërvalla të kalojë në shkrimin e prozës së gjatë, romanit. Përpjekjet e para për shkrimin e romanit Jusuf Gërvalla i bëri gjatë vitit 1975. Romani “Dy florinj të një dashurie” atë vit hyri në planin botues të “Botës së re”, në kuadër të bibliotekës “Dituria”, në mesin e gjashtë romaneve të shkrimtarëve tanë të gjeneratës së re. Nga kjo ndërmarrje arriti të botohet vetëm vepra “Romani pa kornizë” e shkrimtarit Musa Ramadani. Si romanin e botuar ashtu edhe pesë veprat tjera që gjendeshin në shtyp i pezulloi censura.

Romani i parë i Jusuf Gërvallës që mbeti i pabotuar trajtonte një temë nga e kaluara jonë, ngjarja e të cilit zhvillohet diku menjëherë pas pavarësisë sonë kombëtare. Edhe romanin e dytë të Jusuf Gërvallës me titull Rrotull e përcolli një fat pikëllues, i ngjashëm me atë të disa veprave të këtij autori. Ky roman kishte hyrë në planin botues të Redaksisë së Botimeve të “Rilindjes” dhe gjendej në fazën e fundit të shtypjes kur Jusuf Gërvalla qe i detyruar të arratisej nga atdheu. Prandaj, me këtë rast edhe kjo vepër u pezullua nga botimi. Megjithatë, në saje të kujdesit të familjes së Jusuf Gërvallës dhe të mirëkuptimit të Shtëpisë Botuese “Naim Frashëri” të Tiranës, ky roman do të botohet pas pesë vjetësh, më 1983, një vit pas vrasjes së autorit. Po kjo shtëpi botuese, më parë, më 1982, e kishte botuar vëllimin me poezi të zgjedhura nga opusi poetik i Jusuf Gërvallës me titull Bekimi i nënës .Po kështu Jusuf Gërvalla la në dorëshkrim edhe dramën Procesi, e cila, pas vrasjes së tij,u botua në Zvicër më 1984, në kuadër të bibliotekës “Liria” të “Zërit të Kosovës”. Të theksojmë këtu se gjatë vitit 1979, deri sa ende gjendej në Kosovë, Jusuf Gërvalla e ka pas projektuar dhe e ka pas filluar të shkruante edhe një roman me temë nga baladat tona të rinjohjes së vëllait me vëlla.

Në një bisedë me poetët Agim Mala dhe Shaip Beqiri të botuar në gazetën “Bota e re” më 1 prill të vitit 1977, lidhur me orientimet dhe parimet e tij krijuese në poezi dhe në prozë Jusuf Gërvalla shprehet kështu: “Po trumbetohet me të madhe se ka perënduar koha frymëzimit, se frymëzim as që ka pasur… ekziston laboratori i artistit, thonë. Dhe, u mor vesh që këtu ka diçka që mban. Por, mbi të gjitha, më bëhet se është qëndrimi ynë ndaj frymëzimit ai që ka ndryshuar: nuk e mendojmë më si pozitë të jashtme e të brendshme emfatike – larg kësaj. Edhe kjo është në rregull. Megjithatë, mendoj se frymëzimi është një akt i domosdoshëm, të cilit krijuesi nuk i shmanget dot. Dhe, ky farë akti – solemn (por me transformime e varietete të gjendjes solemne ndër kohë e frymë), merr atribute të ndryshme, varësisht nga koha në të cilën trajtohet. Po qe kështu, e kështu më bëhet se është, meqë kështu disi ngjan tek unë, atëherë momenti i tillë të thuash se nuk gjurmohet në kuptimin e plotë të kësaj fjale; imponohet fuqishëm, më së shpeshti. Është me rëndësi që të kapet menjëherë, pastaj, sa për “përpunimin në laborator”, ka kohë dhe për këtë gjë nuk duhet ndonjë kohë e posaçme. Në kushte të sotme përpunimi mund të bëhet ndonjëherë edhe mes punëve të tjera, të ditës – po deshëm, ndoshta pa ndonjë rrezik serioz nga keqtrajtimi. Sa më përket mua, koha e poezisë është gjithë koha që e kemi përpara, prandaj nuk është vështirë ta zësh.
Do të thosha se projeksione absolutisht të pastra, në të cilat s’e heton dot gjurmën e gjendjes së rrëmujës para projektimit konkret – kemi vetën në letër, në inkarnimin sado-kudo material të formave e të përmbajtjeve të tyre të përfytyruara. Unë për vete nuk rresht dot nga rrëmuja, që shkaktohet me hapjen e themeleve, kur grumbuj dheu ende kanë mbetur rreth godinës që ke marrë të ndërtosh. Dhe, të thuash se nuk çaj kokë t’i mënjanoj domosdo gjurmët e rrëmujës nga të gjitha fazat e ndërtimit. Më mjafton që, sipas mundësisë, punimet finale rreth pikave kryesore të projeksionit të marrin shkëlqimin e vet të domosdoshëm, e kështu të bëjnë që edhe unë, edhe lexuesi, ndjenjën e rrëmujës ta harrojmë spontanisht për ta shijuar rezultatin final.
Do të pajtohemi ndoshta se sot këtu ndër ne mbretëron të shumtën një kohë eksperimentimesh. Dhe burimet e njohurive dhe preokupimeve, që po bëhen shtytje për prozatorin tonë – në vend që burim i vetëm të jetë trualli ynë konkret, me të gjitha atributet, mbi të cilat mund të ndërtohen projeksione origjinale e autoktone – te ne po vijnë me erëra drejtimesh të ndryshme. Ndonjëherë, pamundësia që ta përkufizosh e ta radhitësh prozën tonë, këtu, në vend të caktuar unik dhe me mjete të caktuara, prapë unike, ka zënë e po zgjon edhe neveri. Është e vërtetë se nuk kemi nevojë për tradicionalizëm të ngurosur, se ndoshta do të gjendeshim në rrugë edhe më të gabuar. Por, s’do mend se largimi total nga tradita (dinamike – me rrotullimin e saj ndër varietete e rrjedha që e shpien përpara) nuk do të na damkoste; përkundrazi, ndoshta kjo do të jetë e vetmja rrugë e shëndoshë për krijuesi tonë.”
Lidhur me preokupimet e veta letrare në një bisedë me Qerim Arifin të botuar më 4 tetor 1975 në revistën “Zëri i rinisë”, Jusuf Gërvalla pohon: “Ajri është përplot klithje, që shprehia na i ka bërë memece. E di një dhembje, di shumë dhembje, që nuk do t’i dija po të mos distancohesha pak prej tyre; e di gëzimin e jetës, që nuk do ta dija, po të mos e shikoja pak me syrin e atij që nuk e ka bukë të përditshme. Po kështu, duke u përpjekur që në momente t’i bëjë pak të huajat edhe bardhësitë, edhe pezmin e jetës, në mënyrë që më vonë të më kthehen të sheshuara, të ndara – ëmbëlsia nga e amshta – me kohë kanë zënë të më bëhen më të qarta konturat e njeriut me etje për sende të imta dhe për gjakime të shumta, po edhe të njeriut me një shpresë të patundshme të varur për ndërgjegjen e vet e të sojit të vet.”

Duke shkruar për Jusuf Gërvallën, shkrimtari ynë i madh, Ismail Kadare, thekson: “Krijimtaria letrare e Jusuf Gërvallës, poezitë e tij, si dhe proza artistike e publicistika përbëjnë një kontribut të rëndësishëm në rrugën e zhvillimit të artit e të mendimit shqiptar. Poet, prozator, publicist militant, Jusuf Gërvalla kishte të gjitha cilësitë dhe dimensionet që e bëjnë të shquar një personalitet të letrave e të kulturës. Për fat të keq mundësitë e tij mbetën të pashprehura plotësisht.”

Thënë me pak fjalë, Jusuf Gërvalla në krijimtarinë e tij letrare me një invencion të rrallë kapi dhe trajtoi probleme të kohës me të gjitha idetë dhe idealet e saj, duke i pasqyruar në to dhembjet, vuajtjet dhe shpresat e njeriut konkret, i cili pandërprerë gjendet në luftë për të mirën dhe për të bukurën njerëzore. Shkrimtarët e çmuar të Jusuf Gërvallës: Ismail Kadare, Teki Dërvishi, Jakov Xoxa, S. Beket, F. Kafka, M.A. Asturias, G. Markes, etj.

Pos krijimtarisë origjinale Jusuf Gërvalla ka përkthyer edhe një numër të konsiderueshëm të materialeve të ndryshme letrare, si poezi, skica poetike, tregime, romane, drama, ese. Jusuf Gërvalla përktheu nga gjuhët e huaja në gjuhën shqipe si dhe anasjelltas nga gjuha shqipe në gjuhën serbokroate.

Ndër përkthimet më të rëndësishme të Jusuf Gërvallës nga letërsia jugosllave dhe ajo botërore vlen të ceken këto: një pjesë nga romani “Kështjella” të Mesha Selimioviqit, botuar në revistën “Jehona” të Shkupit; pjesë nga romani “Uliksi” të shkrimtarit Xhems Xhojs botuar në “Bota e re” të Prishtinës; një cikël tregimesh poetike të shkrimtarit Franc Kafka, botuar në “Bota e re” të Prishtinës, pjesë nga romani “Dielli lind përsëri” të shkrimtarit Ernest Heminguej, botuar në “Flaka e vëllazërimit”, etj. Për nevoja të Teatrit Popullor Krahinor në vitin 1975 Jusuf Gërvalla përktheu dramën “Gloria” të Ranko Marinkoviqit, të cilën e botoi edhe Redaksia e Botimeve “Rilindja” e Prishtinës, në vitin 1978. Me përkushtim të madh Jusuf Gërvalla e përktheu edhe romanin “Klepsidra” të shkrimtarit Danilo Kish, të cilin e botoi Redaksia e Botimeve “Rilindja”, Prishtinë, 1977. Poashtu nga opusi poetik i poetit të shquar slloven Ciril Zllobec Jusuf Gërvalla bëri zgjedhjen dhe përktheu vëllimin poetik me titull “Amshimi im i shkurtër”, të cilin e botoi Redaksia e Botimeve “Rilindja”, Prishtinë, 1979. Gjithë talentin dhe vokacionin e tij prej përkthyesi Jusuf Gërvalla e shkriu në përkthimin e veprës madhore poetike “Legjenda e Guatemalës” të shkrimtarit latinoamerikan M.A. Asturias, poashtu e botuar nga “Rilindja”, Prishtinë,1979. Nga eseistika këtu vlen të ceket përkthimi i esesë “Filozofia e kompozicionit” e shkrimtarit Edgar A. Po lidhur me poezinë e tij “Korbi”, të botuar në revistën “Jehona”.
Ndër përkthimet më të rëndësishme të Jusuf Gërvallës nga gjuha shqipe në gjuhën serbokroate po i përmendim këto: pjesë nga romani Padrona të shkrimtarit Teki Dërvishi, botuar në një revistë letrare të Nishit; poema Frymëmarrjet e detit e Teki Dërvishit; romanin Halveti të Teki Dërvishit, me të cilin autori mori pjesë në një konkurs letrar me karakter jugosllav, përkthim që ka mbetur i pabotuar; dramën televizive Vdekja e Gjergjezit të Beqir Musliut, me të cilën autori mori pjesë në një konkurs letrar, por përkthimi nuk është botuar; esenë Moda e mallkuar të Rexhep Qoses të botuar në gazetën “Novi svet”,Prishtinë. Ndërsa për shkaqe të njohura e la të papërfunduar, në dorëshkrim, romanin Zanoret e humbura të Zejnullah Rrahmanit.

Një veprimtari të dendur në fushën e përkthimit Jusuf Gërvalla e zhvilloi edhe për nevojat e Televizioni të Prishtinës. Këtu po e përmendim vetëm përkthimin e filmit të Kinostudios “Shqipëria e re” Beni ecën vetë të regjisorës Xh. Keko. Ky film u përkthye nga gjuha shqipe në gjuhën serbokroate. Në gjuhën shqipe Jusuf Gërvalla i përktheu edhe disa filma dhe emisione dokumentare nga produksioni i shtëpive filmike dhe televizive të Jugosllavisë. Në bashkëpunim me dr.Shaqir Shaqirin Jusuf Gërvalla përktheu dhe shqipëroi nga gjuha angleze edhe një numër të konsiderueshëm filmash artistikë nga kinematografia botërore.

Jusuf Gërvalla shkroi edhe recensione, ese dhe kritika letrare, të cilat i botoi në periodikun e kohës. Ndër studimet e pabotuara të Jusuf Gërvallës vlejnë të përmenden Poetika e romanit “Lumi i vdekur” i shkrimtarit Jakov Xoxa, punim diplome, të cilin e mbrojti para komisionit në Katedrën e Albanologjisë të Fakultetit Filozofik të Universitetit të Prishtinës si dhe tezën e magjistraturës Poetika e poezisë së Nolit, punim i papërfunduar dhe i pambrojtur për shkaqe tashmë të njohura. Në revistën “Fjala” Jusuf Gërvalla botoi të panënshkruar edhe një recension për romanin Klepsidra të Danilo Kishit, me rastin e botimit shqip të kësaj vepre.
Me vlerë të theksuar janë edhe shkrimet kritike të Jusuf Gërvallës lidhur me filmat artistikë, dramat televizive si dhe me emisionet dokumentare të shfaqura nga Televizioni i Prishtinës. Këtu po i cekim vetëm këto shkrime të kësaj natyre: vështrimet mbi serialin e filmit televiziv Era e Lisi të Besim Sahatçiut, të atij Rrënjët, si dhe vështrimet lidhur me emisionet dokumentare për Arbëreshët e Italisë dhe ato për Lidhjen Shqiptare të Prizrenit.
Në këtë kuadër mund të inkuadrohen edhe disa biseda të Jusuf Gërvallës lidhur me disa ngjarje të shënuara kulturore në Kosovë, të cilat i realizoi në Programin Dokumentar të Televizionit të Prishtinës. Në mënyrë të veçantë vlen të theksohet këtu biseda impresive e Jusuf Gërvallës me rastin e hapjes së ekspozitës artistike Rilindja Kombëtare Shqiptare në Galerinë e Arteve në Prishtinë, në vitin 1978. Është me interes të veçantë të përmendet edhe një bisedë e Jusuf Gërvallës e zhvilluar dhe e shfaqur nga Televizioni i Prishtinës me rastin e Tetë Marsit – Ditës ndërkombëtare të Gruas, në vitin 1977.
Talentin e tij të gjithanshëm Jusuf Gërvalla e shfaqi edhe në përgatitjen artistike të kopërtinave të një morie librash të shkrimtarëve të Kosovës, si: Romani pa kornizë i Musa Ramadanit, Halveti dhe Kibla të Teki Dërvishit, Vdekja në ajër të pastër të Ymer Shkrelit, Gjurmë në trotuar të Mehmet Krajës, Dy florinj të një dashurie të Jusuf Gërvallës, Suzana të Ramiz Kelmendit, etj.
Kapitull i veçantë i krijimtarisë së Jusuf Gërvallës me temë politike do të botohet në shtypin revolucionar në Perëndim, kryesisht në revistat “Lajmëtari i lirisë” dhe “Zëri i Kosovës”, të themeluara dhe të drejtuara nga ai deri në vrasjen e tij tragjike nga plumbat e Serbisë.

Pjesë nga libri Kadri Rexha “Fati i luleve”, Buzuku, Prishtinë, 1993

Nga Lush Palokaj

Gjasat me te medha per vdekjen e udheqesit me te madh ne histori, Aleksandrit te Maqedonise jane se ai ka vdekur nga pasojat e helmimit nga nje bar toksik te cilit i eshte pergaditur ne veren te cilen e ka pire, theksojne hulumtuesit nga Zolanda e Re. Pushtuesi dhe udheheqesi me i famshem ushtarak i cili nenshtroj teritorin nga veriu i Greqise e deri ne veri te Indise ka vdekur ne moshen 33 vjeqare ne vitin 323 para k. pas nje agonije 12 diteshe, shume historian besojne se eshte manifestuar me ethe. Hulumtuesit nga Univerziteti i Otago-s te Zolandes se Re dyshojne se vera te cilen Leka e ka pire gjate ceremonise se fitores ne Babiloni eshte pergaditur me nje bare helmues e cili pas fermrntimit shendrrohet ne helm dhe behet vdekjepruese. Gazeta ‘Daily Mail’ shkruan se kete hulumtim e ka bere Dr Lio Shep toksikolog i ‘Qendres Kombetare’ per Helmime, i Zolandes se Re. Fleta e nje bari, sic duket dikush me qellim ja solli vdekjen pushtuesit te famshem. Ai thekson se disa teori te helmimit me arsenik dhe strihinim nuk jane te besueshme sepse keto dy elemente sjellin me shpejt vdekjen.

Ne studimet i cili i ka shkruar sebashku me ekspertin e historise antike Dr Pattom Williams dhe e cila eshte publikuar ne revisten medicionale ‘Toksikologjija Klinike’, dr Shep thekson se me e besueshmja eshte se fajtor vdekje eshte lulja e albumit ‘veratrum’ e njohur si bollushter e bardhe(keshtu i thonim ne ne bjeshke kur i ruajsh delet). Me kujtohet ne rini kur na thonin te mbledhim ate lloj lulje ne bjeshken e Bajshes mbi Istog qe tani nuk po me kujtohet emri e cila sherbente per ilaqna. Kjo lule e cila veren mund ta kthej ne helm ka qene mire e njohur nga greket te cilet e kane shfrytezuar per te shkaktuar vjelljen thone sdudjuesi e lartpermendur.

Dr Shep mendon se ne baze te saj mund te shpjegohen ditet e fundit te Aleksandrit i cili i kaloj me vuatjet te medha i cili nuk ka qene ne gjendja as te flas e as te ec. Hulumtuesi i Zolandes se Re pohon se vera duhet te kete qene shume e idhet por ndosha edhe i eshte shtuar sheqer, besohet se ai ka qene edhe i dehur ne ate ceremoni.

Kjo bollushter qenka e mire per t’ja humbur faren historianeve tone mjerana te cilet kan rene ne gjume e s’po u ndihet zeri per testamentin fort te rendesishem qe e ka lene Aleksandri. Pranveren e arshme fort i rendesishem per kombin tone do t’kishte qene thirrja e nje simpoziumi shkenctaresh ne nivel europian e amerikan ne vet Shkodren ku tani kemi deshmine e lene ne leter nga vet dora e Lekes ku thote se eshte pinjoll Ilir dhe i te njejtit gjak me shkodranet te cileve ua la nje teritor. Kjo ceshtje njehere e pergjithmone te sqarohet dhe te hiqen dyshimet per stergjysherit tane e te shenohet ne cdo histori te rruzullit se shqiptaret jane populli me i lashte ne ate pjese te Evropes. Aty te ftohet studjuesja italiane e zbulimit te testamentit Lucia Nadin dhe historianet grek dhe Oliver Schmitt-i i cili e mohn se shqiptaret jane pasardhes te ilireve, e shume shkenctare tjere europian te kesaj lemije qe kjo teme te shtrohet ne nje rrafsh me konkret te prejardhjes ilire te shqiptareve te cilet tani nuk mund ta mohojne. E zymet do t’kishte qene ai tubim nese nuk merr pjese studjusi i jone i mirenjohur, shqiptari Mathieu Aref i cili ka botuar dy libra voluminoze per gjenezen tone e qe tani tezat e tij i verteton vet Aleksandri i madh ne testamentin e tij. Nuk di pse studjuesit nga Shqiperia heshtin kur teritori qe ai permend, Shkodra eshte andej kufirit dhe ka disa shkenctare te njohur te lashtesise. Ne kete rast duhet te ftohen edhe shkenctaret serb e jo ne rastin e 100 vjetorit te pavaresise ku as vellezerit e tyre nuk i kane ftuar kurse me plote te drejte Akademija e Shkencave te Kosoves nuk mori pjese. Kesaj radhe eshte rasti qe te demantohet rrenat serbe per prejardhjen tone gjeja prej Azerbejxhani e ku ta di une. Kujtoj se testamenti i zbuluar shendrite ne nje errsire te panjohur per te paret tane, e fatkeqsisht historianet tane heshtin. Eshte thene se jemi te fisit ilir por pa asnje dukument apo deshmi sikur ne kete rast kur vet trimi me i madh i te gjitha kohrave qysh ne shek. IV e paska lene. Ti pyesish sot arkeologet e shkenctaret amerikan ata ende vjetersine po edhe Luften e Trojes ua lene grekeve duke u bazuar ne rrenat serbe qe shume me fuqishem kane ndikuar te amerikanet.

Personalishte kam biseduar me nje historian amerikan i cili punon ne Fordham University te cilin rastesisht e kam takuar nje restoran dhe e kam lene ne mat pozicion sa i perket prejardhjes tone. Thoshte se eshte ende e pa njohur dhe vjetersine ua lente grekeve. Kam pase ndermend prap t’a kerkoj per t’i treguar se Leka i madh e ka lene nje testament sa i perket prejardhjes se tij por profesori Taulant Ceka nga Shqiperia po thot se ne ate testament nuk ka te verteta. Ne anen tjeter profesori Mathieu Aref i cili i ka shkrue dy libra nga 600 faqesh thot se thraket dhe maqedonet jane fise ilire dhe me kete mendim pajtohet edhe profesori i Univerzitetit te Parisit Dominik Brikel- Sorbone. Tani shtrohet pyetja, a thua se te gjithe maqedonet e vjeter paskan dalur fare dhe cili eshte me i vjetri popull ne Maqedonine e sotme pos shqiptareve – asnje tjeter? Ne anen tjeter dihet se vet Aleksandri nuk e ka folur greqishten, atehere cilen gjuhe duhej t’a kete folur Aleksandri i Madh – vetem ilirishten dhe asnje gjuhe tjeter.

Në vitin 1913 ushtarët serb të udhëhequr nga një prift ortodoks serb e rjepen për së gjalli deri në vdekje At Luigj Palaj, Prift Franqeskan (Katolik) Shqiptarë nga Gjakova, sepse nuk kishte pranuar të bënte shenjën e kryqit ortodoks dmth me tre gishta.

Kështu që jo që i prenë dy gishtat, por dhe e rjepën për së gjalli deri në vdekje !

Dedë Gjomarku

Nga Nikollë Gjokmarku, New York

Këto ditë mbushet 1 vit, kur mbylli sytë pranë familjes, miqve dhe shokëve të ngushtë të idealeve antikomuniste vëllai im Deda, në Kullën historike të Familjes Gjomarku, në qytetin e lashtë të Shkodrës.
Ende sot, më kujtohen vuajtjet e gjata dhe të mundimshme, që ai kaloi në sketerren e tmerrshme të diktaturës komuniste në Shqipëri, gjatë viteve 1944-1990.
Për 44 vite me radhë, kalove rininë dhe burrërinë dhe u thinje në qelitë e ftohta të burgjeve komuniste të diktatorit Enver Hoxha.
Jeta juaj ishte një qendresë stoike dhe shembull i pamposhtur përballë makinës shfarosëse antinjerëzore komuniste. Ato burgje e kampe perqendrimi, i kalove edhe unë për aq kohë sa isha në Shqipëri (mbasi u arratisa), por jo më shumë vite dhe me keq se sa ju vëllai im i dashur.
E ruaj të freskët në kujtimet e mia, momentin e ndarjes fizikisht, nga ju vëllai im i shtrenjtë Dedë. Në mendje dhe zemrën e familjes Gjomarku dhe të gjithë miqëve dhe shokëve bashkëvuajtës ish të burgosurve politik të Shqipërisë, emri dhe shembulli juaj do të mbetet i skalitur me germa të arta.
Familja e jonë sot falënderon nga zemra të gjithë ata miq e shokë, që na u gjenden pranë, në ato ditë zie, personalitetet e larta të pushtetit lokal dhe qendror, veteranët e pamposhtur antikomunistë, që sot janë në moshë, intelektualë, gazetarë, studiues, banorët e shumtë mirditorë, që me zemer na u gjenden pranë në ato ditë pikëllimi, profesorë të universiteteve të Shkodrës dhe Tiranës, etj.
Fjalë zemre dalin nga ne pjesëtarët e familjes Gjonmarku për dajën e familjes sonë bashkëvuajtës në sketerrën komuniste për një kohë të gjatë Lek Pervizi; Prof. Dr. Romeo Gurakuqin, nipi i mikut të shtëpisë sonë Akademik Prof. Karl Gurakuqi; Ish i perndjekuri politik Eugjen Merlika, studiues,  nipi i personalitetit të shquar të botës shqiptare Mustafa Kruja, me të cilin na lidh një miqësi e hershme familjare; gazetarin e mirënjohur shqiptaro-amerikanë ish bashkëvuajtës në kampet e perqendrimit me familjen Gjomarku, zotin Beqir Sina, bijen e pervuajtur të trojeve shqiptare studiuesen e ditëve tona zonjen Fatbardha (Mulleti) Saraçi, e cila me botimet e saj të shumta antikomuniste, po zbardh mbijetesën e bashkëvujtësve në kohën e regjimit të zi komunist, studiuesen e re Leonora Laçi që e quajti Princi i bardhë i Mirditës, shkodranin Zef Luka, një parashutist dhe trim i pamposhtur, i cili, disa herë hyri dhe doli nga Shqipëria, duke luftuar heroikisht me armë në dorë, për përmbysjen e komunizmit në Shqipëri.
Në librin e tij me kujtime, Zefi, miku jonë i dashtur i ka lënë si epitaf fjalët vlerësuese tuajat, gjatë takimit të pare, mbas rënies së komunizmit në vitin 1990. Ai nder të tjera, gjatë takimit me ju vëlla, thotë këto fjalë: “A je burr i fort Kapidan Deda? – E ju u pergjigjet: “O Zef Luka: – Burrat e fortë janë pushkatue në Zall të Kirit!!!”
Edhe Z.Nue Oroshi, i cili, ju vizitoi disa herë dhe bëri intervista me ju në Kullën tone, ka shkruar dhe referuar kumtesa historike, në simpoziumet e shumta të organizuara nga E Djathta Shqiptare në Mbrojtje të Shqipërisë Etnike (Trojet e Arbërit).
Një falënderim të veçantë dua të përcjell sot, për mikun e hershëm të familjes tonë Tomë Mrijaj, i cili, gjithnjë punoj pa u lodhur për shumë vite me radhë me penden e tij hulumtuese, duke qendruar pranë nesh, ai arriti me durim të zbardh me fakte dhe argumente të vertetat historike të familjes tonë nder shekuj. Me Familjen Mrijaj, qysh në Kosovë nder shekuj në kemi pasur dhe ruajmë ende sot në New York, një miqësi tradicionale të panderprerë.
Trupi juaj sot pushon krenar në vorrezat historike të Rrmajit në qytetin e Shkodrës, i rrethuar nga kapidanët e tjerë, që gjatë jetës së tyre bënë histori të lavdishme për Mirditën dhe trojet shqiptare.
Ju kujton me shumë mall perherë vëllai juaj Nikollë Gjomarku me familje. Gjithashtu ju kujton edhe familja e vëllait Ndue Gjomarku, i cili, pushon në Nju Jorkun e largët, që  gjithë jetën e tij (për 96 vite) e vuri në shërbim të Atdheut dhe Mirditës, duke i ruajtur nderin dhe lavdinë e përheshme familjes Gjomarku.

Nga Faton Krasniqi

(Shënime biografike për pedagogun, këngëtarin, kompozitorin, poetin, mbledhësin e folklorit, publicistin dhe gazetarin z. Demir Krasniqi)

Demir Krasniqi u lind më 10 shkurt 1950, në fshatin Tugjec të Malësisë së Gollakut, komuna e Kamenicës, nga nëna Hysnije dhe babai Shefkiu.

Rrjedh mga një familje shumë bujare, mikpritëse dhe me vlera kombëtare. Në fëmijërinë e hershme të tij pati shumë vështirësi ekonomike. Si nxënës ka qenë gjithmonë i dalluar në mësime dhe aktivitete të lira shkollore. Muzikën (këngën) e ka trashëguar nga të parët e tij: gjyshi, babai, nëna, dajallarët dhe të afërmit e tjerë familjarë.

Shkollën fillore e kreu në Tugjec, kurse shkollimin dhe kualifikimin profesional muzikor i kreu në Prishtinë, në vitin shkollor 1969/70.

Talenti i tij i rrallë muzikor dhe dashuria e madhe ndaj këngës, u vërejt që nga ditët e para të fëmijërisë së tij, në bankat shkollore, në programet e ndryshme shkollore, ku gjithmonë u me talentin dhe interpretimin e tij të shkëlqyeshëm.

Më 25 Maj 1964, në manifestimin ndërkomunal të Kamenicës “Mikrofoni është i juaji”, Demir Krasniqi i shoqëruar nën përcjelljen e violinës nga arsimtari i tij, Rexhep Bunjaku, përfaqësoi shkollën fillore të Tugjecit, me këngën “Hajredin pasha po na vjen Radikës”, me ç’rast nga juria profesioniste u nderua me shpërblimin e parë, në vlerë prej 5000 dinarësh, që atë kohë ishin sa dy paga e gjysmë të një mësuesi.

Gjatë jetës së tij, ka ushtruar këto profesione:

Pedagog i kulturës muzikore me një përvojë rreth dyzet vjeçare në shumë shkolla fillore e të mesme të Kosovës, ku krahas punës edukativo – arsimore, në të gjitha shkollat ku ka punuar, ka themeluar edhe grupe e shoqëri të ndryshme muzikore, si: SHKA “Shpresa e Malësisë” në fshatin Tugjec, të Malësisë së Kamenicës, gjatë vitit shkollor 1970/71, grupi muzikor i Shkollës Fillore “Zenel Hajdini” në Prishtinë , më 1974- 1977, SHKA “Kosova” në Prishtinë, më 1974, grupet muzikore të shkollave fillore në fshatrat: Llabjan, Slivovë, Novo Bërdë dhe Viti të Marecit, në të cilat ka punuar prej vitit 1977 deri më 1980.

Ka qenë anëtarë i rregullt i AVI “Çiftelia” të Radio Prishtinës, nën drejtimin artistik të kompozitorit dhe etnomuzikologut Lorenc Antoni, prej vitit 1968 deri më 1977. Anëtar dhe bashkëthemelues i grupit folklorik “Vëllezërit Krasniqi” në Prishtinë, prej vitit 1965 deri më 1980.

Bashkëthemelues i SHKA “Idriz Seferi” në Zhegër , më 1970 /71.

Në Gjilan, ka themeluar SHKA “Dituria”, në gjirin e shkollave të mesme teknike dhe ekonomike të qytetit në fillim të viteve të `90-ta, pastaj themelues i grupit muzikor “Xhevahiret e Gjilanit”, grupi muzikor “Krasniqja” në Gjilan, grupi folklorik “Shahiria” në Gjilan, grupi muzikor i Shkollës fillore “Selami Hallaçi “ në Gjilan, grupi muzikor “Marigona” i Shkollës fillore “Musa Zajmi” në Gjilan, grupi muzikor i Shkollës fillore “Thimi Mitko” në Gjilan, grupi muzikor “Tefta Tashko” i Shkollës fillore “Abaz Ajeti” në Gjilan, grupi i këngëtarëve të arsimtarëve “Qamili i Vogël” i Shkollës fillore “Abaz Ajeti” në Gjilan, etj, etj.

Këngëtar dhe rapsod popullor, i cili duke filluar që nga viti 1968, kur u pranua si këngëtar i rregullt i Radio Prishtinës, ka inçizuar me qindra këngë dhe albume të ndryshme muzikore, duke filluar nga shiritat e celuloidit, disqeve të gramafonit, audio kasetave, video kasetave, kompakt disqeve, DVD- ve etj.

Si këngëtar dhe rapsod popullor, përveç mijëra dasmave e gazmendeve familjare gjithandej trojeve etnike shqiptare, përveç shumë koncerteve e festivaleve vendore, ka qenë katër herë përfaqësues i këngës kosovare në festivalet ndërkombëtare si:

Festivali Ndërkombëtar i Folklorit, në Zagreb më 1970, Rivista e Folklorit Ballkanik të Folklorit në Ohër, më 1970, Takimet e Folklorit Ballkanik në Beograd, më 1971 dhe në Festivalin ndërkombëtar të Folklorit të popujve evropian “Danubi i kaltër” në Novi Sad, më 1976, ku ka kënduar në duet me Nexhmije Pagarushën , këngën “Ku po shkon moj Rrushja e lalës”, festival ky që për herë të parë u transmetua drejpërdrejt përmes rrjetit televiziv evropian “Eurovizion”.

Me rastin e 500 – vjetorit të vdekjes së heroit kombëtar legjendar Gjergj Kastrioti – Skënderbeu , më 1968, ka inçizuar dhe publikuar diskun e parë të gramafonit me këngën “Kushtrimi i Skënderbeut”, këngë kjo që atë botë ishte bërë një himn i vërtetë i popullit shqiptar dhe që jehonte nga çdo shtëpi ku frymohej, jetohej e flitej shqip, si në trojet etnike shqiptare, ashtu edhe në diasporë.

Me rastin e 100 – vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, më 1978, ka krijuar, kompozuar, inçizuar dhe publikuar këngën me titull: “Lidhja e Prizrenit”.

Më 1996, ka qenë i vetmi përfaqësues nga Kosova, në koncertin festiv mbarëkombëtar me karakter fetar në Shkodër, ku është prezantuar me këngën :”Mirë se erdhe”.

Me rastin e 100- vjetorit të Kongresit të Alfabetit, më 15 Nëntor 2008, ka qenë i vetmi përfaqësues – kantautor nga Kosova, i cili është prezantuar me këngën: ”100 vjet të Alfabetit shqiptar”. Me rastin e shpalljes së Pavarësisë së Republikës së Kosovës, është prezantuar si kantautor i këngës: ”Kosova – nuse me kurorë”. Me rastin e 100 – vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, para publikut gjilanas është prezantuar si kantautor i këngës :”100 vjet të Pavarësisë”. Është njëri ndër iniciatorët dhe organizatorët e parë të manifestimit tradicional “Takimet e vendlindjes në Tugjec”, ku që nga viti 2001 e deri më 2007, ka organizuar dhe moderuar pjesën artistike muzikore.

Kompozitor i më se 4000 këngëve dhe valleve në frymën e melosit tradicional popullor burimor. Kënga e parë që e ka kompozuar, titullohej “Kënga e vashës” dhe këtë këngë e ka incizua në Radio Prishtinë, më 1969, në duet me këngëtaren Liliana Çavolli. Ka qenë pjesëmarrës disa herë me radhë në Festivalin tradicional “Akordet e Kosovës” më 1969,1970, 1974, 1976, 1979 , 1980, 1988, 1995 etj.

Në Festivalin tradicional “Kosovarja këndon- 1976” në Ferizaj, kënga e tij kushtuar heroit të popullit Zenel Hajdini, është shpërblyer me Vendin e Parë nga juria profesionale dhe me Vendin e parë të Publikut. Po ashtu, në Festivalin tradicional “Kosovarja këndon -1977” në Ferizaj, është shpërblyer me një bibliotekë librash.

Ka marrë pjesë në Rivistën e Folklorit Burimor Kosovar :”Gllogovci – 1974”

Në Festivalin Folklorik “I këndojmë Lirisë – 2005” në Klinë , është nderuar me pllakatin e Mujë Krasniqit. Po në atë vit ka marrë pjesë në Festivalin “Eshkë e ndezur mbi Shkëlzen” në Deçan , si dhe në Festivalin mbarëkombëtarë “Hasi jehon” në Gjonaj të Prizrenit .

Që nga viti 1969 ka qenë anëtarë i Lidhjes së Kompozitorëve të Jugosllavisë (SAKOJ) në Beograd, anëtar i Mbrojtjes së të Drejtave Muzikore të Autorëve (ZAMP) dhe anëtar i Lidhjes së Autorëve të Muzikës Popullore (SANAM) në Beograd.

Është autori i këngës së parë kushtuar UÇK-së, me titull : ”Rroftë Ushtria Çlirimtare”, e botuar me tekst poetik dhe notal në të përditshmen “GAZETË E RE SHQIPTARE” në Prishtinë, më datën 17 nëntor 1998, faqe 16. Është kantautor i himnit të Televizionit të pavarur “Festa” të Kumanovës, himnit të “Liberalëve të Kosovës ”, “Himnit për Kosovën”, “Marshi i UÇK-së” dhe Himni i “Flakës së Janarit” në Gjilan.

Krijues poetik i mijëra poezive dhe vargjeve të dedikuara për këngë dhe rapsodi popullore. Mbledhës i pasionuar i folklorit burimor muzikor shqiptar, i cili deri më tani ka mbledhur, shënuar dhe daktilografuar mbi 13.000 këngë dhe valle popullore të llojeve të ndryshme gjithandej trojeve etnike shqiptare. Pos kësaj, ka botuar me qindra këngë burimore në “Folklorin muzikor shqiptar” Bleni 4, 5, 6 dhe 7 të Lorenc Antonit.

Publicist i shumë studimeve etnomuzikologjike nëpër shumë gazeta, revista dhe agjenci të ndryshme të internetit. Është radio-gazetar dhe gazetar hulumtues i diplomuar, profesion ky që e ka ushtruar në shumë mediume publike elektronike dhe të shkruara, e që edhe sot punon palodhshëm në këto lëmi. Ndër mediumet publike në të cilat ka punuar si gazetar dhe moderator i shumë emisioneve, duhet përmendur: Radio “Viktoria” në Gjilan, Televizioni i pavarur “Vali” në Gjilan, gazeta “Bashkimi” në Gjilan, Gazeta javore “Fokus” në Prishtinë, gazeta javore “Perspektiva” në Preshevë dhe web faqja elektronike “Zemra Shqiptare” në Londër, “Rajonipress” në Gjilan etj.

Për punën dhe kontributin e tij, gjatë karrierës prej këngëtari e krijuesi muzikor është nderuar me qindra mirënjohje e dekorata.

Demir Krasniqit, për mbledhjen dhe publikimin e dy veprave muzikore të këngëtarit legjendar kosovar Qamili i Vogël – Muhaxhiri (pas vdekjes së tij), familja e këtij këngëtari të pavdekshëm, ia dhuroi dy kompletet e garderobave kombëtare të Qamilit të Vogël, dhurata këto që Demir Krasniqi i mbanë, i veshë dhe i ruan me krenarinë dhe respektin më të madh njerëzor.

Në qershor të vitit 2010, përmes shoqatës “Miqtë e Amerikës”, dy këngët autoriale të Demir Krasniqit:”Faleminderit Amerikë” dhe “ Këngë për Presidentin Bill Klinton”, i dorëzohen në duar presidentit historik të SHBA-ve , z. Bill Klinton, i cili e falënderon publikisht autorin dhe këto dy këngë janë të parat në historinë e folklorit muzikor shqiptar, të cilat hynë në muzeun e burrështetasve amerikanë, në Shtëpinë e Bardhë të Uashingtonit.

Në Festivalin tradicional “Zëri i Alfabetit-2011” në Manastir, Demir Krasniqi nderohet me një mirënjohje dhe me “Pllakatin e Kongresit të Manastirit”.

Në çmimet e dhjetorit të vitit 2011, nën moton: ”Me më të mirët”, organizuar nga Kuvendi Komunal dhe DKRS-ja e Gjilanit, nderohet me mirënjohje “Për kontributin shumëvjeçar në sferën e artit dhe të kulturës”. Drejtoria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit në Kamenicë, në muajin Prill të vitit 2012, nderon me “Mirënjohje” për kontributin e dhënë në avancimin e artit dhe kulturës shqiptare. Nga Drejtoria e Festivalit të Këngëve dhe Valleve:”Gurra popullore- 2012”, nderohet me “Mirënjohje – për kontributin e dhënë në lëmin e këngës ndër vite “. Në kuadër të manifestimeve kulturore kushtuar Ditës së Çlirimit të Gjilanit, më datën 15 Qershor 2013, nën patronatin e kryetarit të komunës, z. Qemajl Mustafa, DKRS-së së Gjilanit, drejtori i Festivalit të Këngëve dhe Valleve: “Gurra popullore – 2013”, z. Nazim Gagica, i ndanë: Çmimin “Xhevat Ismajli” për karrierë”.

Me rastin e 65 vjetorit të lindjes së Demir Krasniqit, përkatësisht më datën 10 shkurt 2015, Komuna e Gjilanit, përkatësisht Drejtorisa për Kulturë, Rini dhe Sport, me një ceremoni simbolike përmes drejtorit Bujar Haziri, ka nderuar doajenin Demir Krasniqi, duke i ndarë Hartën e Republikës së Kosovës, e cila pasqyron pasuritë nëntokësore të vendit, Demir Krasniqit, si njeriu i cili ka lënë gjurmë të pashlyera në folklorin e Anamoravës dhe më gjerë, duke nisur nga krijimet e tij, interpretimit dhe shërbimit në shumë sfera të kulturës gjilanase dhe shqiptare.

Me rastin e Ditës së Çlirimit të Gjilanit, më datën 15 qershor 2015, nën patronatin e kryetarit të komunës së Gjilanit, z. Lutfi Haziri, DKRS-së së Gjilanit dhe organizatorët e Festivalit Tradicional të Këngëve dhe Valleve Popullore: ”Gurra popullore 2015”, Demir Krasniqit i ndahet: “Mirënjohje” për kontributin e dhënë ndër vite në krijimin, ruajtjen dhe kultivimin e folklorit si dhe për kontribut të lartë në arsim dhe lëmin e Artit Muzikor .

Deri më tash, ka publikuar këto vepra autoriale:

1. “Kajë moj çikë “ – Prishtinë , 1974.

2. “Zemra e një këngëtari” – Prishtinë, 1974.

3. “Çuni i vogël” – Prishtinë, 1975.

4. “Kosovari këndon” – Prishtinë , 1975.

5. “Këndojnë zemrat tona “ – Prishtinë , 1976.

6. “U rrita me këngën – kënga u rritë me mua “ – Prishtinë , 1978.

7. “Jonet e zemrës “ – Prishtinë , 1975 – 1982.

8. “Këngë shpirtërore “ – Smrekovnicë , 1982.

9. “Këngë popullore “ – Istog , 1986.

10. “Frymëmarrje nëpër stinë” – Istog , 1986.

11. “Këngë popullore shqiptare” – Gjilan, 1989.

12. “Mallëngjime e oshtima” – Prishtinë, 1993.

13. “Qamili i Vogël – zë që nuk shuhet”(monografi)-Prishtinë, 1995.

14. “Gjakon Kosova” – Gjilan, 1998.

15. “Shtojzovallet e Gollakut” – Gjilan, 2000.

16. Radio “Viktoria “ – Gjilan, 1999/2000.

17. Radio “Viktoria” – Gjilan, 2001.

18. Radio “Viktoria” – Gjilan, 2001.

19. Radio “Viktoria” – Gjilan, 2002.

20. “Shkrime dhe parodi humoristiko – satirike “ – Gjilan , 2002.

21. “Artikuj, intervista dhe memoare të ndryshme “ – Gjilan , 2002.

22. “Bejtë Pireva” – Gjilan, 2002.

23. “Zeqir Maroca” – Gjilan, 2002.

24. “Këngë krismash lirie I” – Gjilan, 2003.

25. “Këngë krismash lirie II” – Prishtinë, 2003.

26. “Familja Kurti nga Tugjeci “ (monografi) – Prishtinë, 2004.

27. “Skica me spica” – Gjilan, 2004.

28. “Lule dashurie” – Gjilan , 2004.

29. “Shtojzovallet e Gollakut”, ETMMK – Prishtinë, 2005.

30. “Kushtrim lirie” – Gjilan, 2005.

31. “Liman Shahiqi – trimi i Gollakut” – Prishtinë, 2005.

32. “Këngë popullore shqiptare” II – Gjilan, 2005.

33. “Lirika popullore e Gollakut “ – Gjilan, 2005.

34. “Këngë popullore A – Zh “ – Gjilan, 2006.

35. “Këngë popullore dylberësh “ – Gjilan, 2006.

36. “Kroi i këngës “- Gjilan, 2006.

37. “Qamili i Vogël – Këngë përjetësie” – Gjakovë, 2006.

38. “Valle popullore” – Gjilan, 2007.

39. “Këngë dhe ilahi fetare” – Gjilan, 2007.

40. “Këngë të zgjedhura vaji, malli e kurbeti” – Gjilan, 2007.

41. “Këngë të vjetra popullore” – Gjilan, 2007.

42. “Shënime dhe memoare të ndryshme “ – Gjilan, 2007.

43. “Këngë erotike fshatare “ – Gjilan, 2007.

44. “Valle popullore “ – Gjilan, 2007.

45. “Këngë të kompozuara “ – Gjilan, 2007.

46. “Krenaria e Gollakut” – Gjilan, 2008.

47. “Diell lirie” – Gjilan, 2008.

48. “Memoare të ndryshme jetësore I” – Gjilan, 2008.

49. “Memoare të ndryshme jetësore II” – Gjilan, 2008.

50. “Memoare të ndryshme jetësore “ – Gjilan, 2008.

51. “Shënime të ndryshme nga interneti” – Gjilan, 2008.

52. “Artikuj, studime, gazetari” – Gjilan, 2008.

53. “Këngë, poezi dhe parodi” – Gjilan, 2008.

54. “Lirika popullore e Gollakut” – Gjilan, 2008.

55. “Këngë popullore nga krijimtaria dhe repertori i Qamilit të Vogël” – Gjilan, 2008.

56. “Këngë popullore nga Qamili i Vogël” – Gjilan , 2008.

57. “Këngë të vjetra popullore dhe këngë të krijuara gjatë kohës” – Gjilan, 2008.

58. “Këngë të kompozuara me notizim” – Gjilan, 2008.

59. “Intervista dhe citate rreth Demir Krasniqit” – Gjilan, 2009.

60. “Artikuj, humore , satira , parodi “ – Gjilan , 2000- 2009.

61. “Artikuj të ndryshëm nga folklori” – Gjilan , 2000 – 2009.

62. Gëzim Marku: ”Intervistë me Demir Krasniqin”, botoi “Zemra Shqiptare” – Londër , më 2009.

63. “Artikuj, studime dhe hulumtime gazetareske” – Gjilan , 2009.

64. “Këngë, përkushtime dhe parodi satirike” – Gjilan , 2009.

65. “Vaji i burrit “ – Gjilan , 2009.

66. “Këngë dhe melodi të kompozuara me nota “ – Gjilan, 2009.

67. Artikuj, studime dhe botime nga interneti “ – Gjilan, 2010.

68. “I pa epur” – Gjilan, 2010.

69. “Krijime të reja muzikore me nota dhe pa nota “ – Gjilan, 2010.

70. “Djepi i këngës ( krijime dhe ribotime)” – Gjilan, 2010.

71. “Memoare dhe publikime nga interneti” – Gjilan, 2010.

72. “Këngë , shënime dhe publikime nga interneti” – Gjilan, 2010.

73. “Malli për Gollakun” – Gjilan, 2010.

74. “Publicistikë, artikuj, studime, analiza, etnomuzikologji” – Gjilan, 2011.

75. “Amaneti, Vol. 22.” – Gjilan, 2011.

76. “Intervista , studime, analiza “ – Gjilan , 2011.

77. “Artikuj, studime, analiza” – Gjilan , 2011.

78. “Këngë të ndryshme” – Gjilan, 2011.

79. “I pa epur 21” – Gjilan , 2011.

80. “Djepi i këngës 23” – Gjilan, 2011.

81. “Therje me vegsh 24“ – Gjilan , 2011.

82. “Amaneti” – Gjilan, 2011.

83. “Sofra e këngës” – Gjilan , 2012.

84. “Këngë të ndryshme” – Gjilan , 2012.

85. “Studime dhe analiza folklorike” – Gjilan, 2012.

86. “Publicistikë “ – Gjilan, 2012.

87. “Tinguj dhe ofshama” – Gjilan, 2012.

88. “Komentime dhe përkushtime” – Gjilan, 2012.

89. “ Kënga ime” – Gjilan, 2012.

90. “Shpirt i trazuar” – Gjilan, 2013.

91. “Bardh e zi” – Gjilan, 2013.

92. “Mot e lot” – Gjilan, 2013.

93. “Klithje kohe” – Gjilan, 2013.

94. “Dritë e fikur” – Gjilan, 2013.

95. “Mall i pashuar” – Gjilan , 2013.

96. “Kopshti i dashurisë” – Gjilan, 2014.

97. “Bashkim Kombi ” – Gjilan, 2014.

98. “Lotët e Tokës “ – Gjilan, 2014 .

99. “Dashuri e gabuar” – Gjilan, 2014.

100. “Hambari i këngës” – Gjilan , 2014.

101. “Bukuritë e Gollakut” – Gjilan, 2014.

102. “Trojet tona” – Gjilan, 2014.

103. “Parajsa e këngës “ – Gjilan, 2014.

104. “Këngë përshëndetëse” – Gjilan, 2015.

105. “Lulja e fisit” – Gjilan , 2015.

106. “Bukuritë e Kosovës “ – Gjilan , 2015.

107. “Pranverë e përvajshme” – Gjilan , 2015.

108. “Plisat e bardhë” – Gjilan, 2015.

109. “Malli për nënën” – Gjilan, 2015 .

110. “Thesar pa trashëgimtarë “ – Gjilan, 2015.

111. “Trimat e Gollakut” – Gjilan, 2015.

Veprat autoriale të Demir Krasniqit:

1. “Mallëngjime e oshtima” – Prishtinë, 1993.
2. “Qamili i Vogël – zë që nuk shuhet” – Prishtinë, 1995.
3. “Gjakon Kosova” – Gjilan, 1998.
4. “Bejtë Pireva” – Gjilan, 2002.
5. “Zeqir Maroca” – Gjilan, 2002.
6. “Këngë krismash lirie I” – Gjilan, 2003.
7. “Këngë krismash lirie II” – Gjilan, 2003.
8. “Familja Kurti nga Tugjeci” – Prishtinë, 2004.
9. “Skica me spica” – Gjilan, 2004 .
10. “Shtojzovallet e Gollakut” – Prishtinë, 2005.
11. “Kushtrim lirie “ – Gjilan, 2005 .
12. “Liman Shahiqi – trimi i Gollakut” – Prishtinë, 2005.
13. “Kroi i këngës” – Gjilan, 2006 .
14. “Qamili i Vogël – këngë përjetësie” – Gjakovë, 2006.
15. “Valle popullore” – Gjilan, 2007.
16. “Këngë dhe ilahi fetare” – Gjilan, 2007.
17. “Krenaria e Gollakut” – Gjilan, 2008.
18. “Diell lirie” – Gjilan, 2008.
19. “Lirika popullore e Gollakut” – Gjilan, 2008.
20. Gëzim Marku :”Intervistë me Demir Krasniqin “- Londër , 2009 .
21. “I pa epur “- Gjilan, 2010.
22. “Malli për Gollakun” – Gjilan, 2010.
23. “Djepi i këngës” – Gjilan, 2011.
24. “Therje me vegsh “ – Gjilan, 2011.
25. “Amaneti” – Gjilan, 2011.
26. “Tinguj dhe ofshama “ – Gjilan, 2012.
27. “Komentime dhe përkushtime” – Gjilan, 2012 .
28. “Kënga ime” – Gjilan, 2012.
29. “Sofra e këngës” – Gjilan , 2012.
30. “Shpirt i trazuar” – Gjilan, 2013.
31. “Bardh e zi” – Gjilan, 2013.
32. “Mot e lot” – Gjilan, 2013.
33. “Klithje kohe “ – Gjilan, 2013.
34. “Dritë e fikur” – Gjilan, 2013.
35. “Mall i pashuar “ – Gjilan, 2013.
36. “Kopshti i dashurisë” – Gjilan, 2014.
37. “Bashkim Kombi ” – Gjilan, 2014 .
38. “Lotët e Tokës” – Gjilan, 2014 .
39. “Dashuri e gabuar” – Gjilan, 2014 .
40. “Hambari i këngës” – Gjilan, 2014 .
41. “Bukuritë e Gollakut” – Gjilan, 2014.
42. “Trojet tona” – Gjilan , 2014.
43. “Parajsa e këngës” – Gjilan, 2014.
44. “Këngë përshëndetëse” – Gjilan, 2015 .
45. “Lulja e fisit” – Gjilan , 2015 .
46. “Bukuritë e Kosovës “ – Gjilan, 2015 .
47. “Pranverë e përvajshme” – Gjilan, 2015.
48. “Plisat e bardhë” – Gjilan, 2015.
49. “Malli për nënën” – Gjilan, 2015 .
50. “Thesar pa trashëgimtarë” – Gjilan, 2015 .
51. “Trimat e Gollakut” – Gjilan , 2015 .

Gjatë krijimtarisë së tij artistike muzikore, si dhe mbledhjes së folklorit muzikor shqiptar nga të gjitha trevat shqiptare, askush nga ana e institucioneve tona relevante kulturore, qofshin atë lokale, qendrore , apo mbarëkombëtare , nuk i kanë ndihmuar kurrë në botimin dhe publikimin e ndonjërës prej këtyre veprave ?!

Vlen për t’u theksuar se vetëm përmbledhja me titull : ”Lirika popullore e Gollakut” , në të cilën janë përfshirë 1216 këngë të ndryshme burimore dhe që përmban gjithsejt 560 faqe shtypi, projekt ky në të cilin autori ka punua hiç më pak se 40 vite punë, studime e hulumtime , nuk ka dashur askush dhe asnjë institucionin kulturor që t’i ndihmojë dhe ta botojë këtë thesar kaq të çmueshëm të folklorit tonë burimor nga Malësia e Gollakut?!

Në opusin e tij krijues muzikor, përveç zhanreve tjera muzikore, nuk ka ngjarje historike, as figurë patriotike mbi trojet etnike shqiptare , që Demir Krasniqi të mos i ketë kushtuar këngë dhe kënduar ato me dashurinë dhe respektin më të madh njerëzor e kulturor. Po ashtu, ky krijues i paepur muzikor, nuk ka lënë emër, luftëtarë, veprimtarë, as ngjarje historike tëtë gjitha kohërave në Malësinë e Karadakut, Gollakut dhe të Anamoravës, pa e përfshirë në krijimtarinë dhe vargjet e tij poetike, muzikore e artistike.

Demir Krasniqi gjatë rrugëtimit të tij ka marrë disa epitete nga intelektaulë, muzikantë dhe krijues letrarë, si: vigan i artit shqiptar, artist i heshtur e herë artist rebel, yll Kosove, artist me përmasa ndërkombëtare, legjendë e këngë së mirëfilltë shqipe, por Demir Krasniqi është dhe do të jetë Gjergj Fishta i Malësisë së Gollakut.

Motoja e punës dhe krijimtarisë së tij, është:

“Për emrin e Zotit,

Për nderin e kombit,

Për gjakun e dëshmorëve,

Për eshtrat e varreve”!

Nga Demir Krasniqi

Në fshatrat e Malësisë së Gollakut , tradicionalisht krushqit ( dasmorët) për shkuarjen e marrjes së nuses dhe anasjelltas , kryesisht kanë ecur këmbë të rreshtuar njëri pas tjetrit , me qëllim që vargu i tyre të duket sa më i gjatë dhe sa më shumë numerikisht!

Më të rrallë ishin ata krushq të cilët udhëtonin me kuaj , apo me atllarë , si që quheshin kuajt të cilët mbaheshin enkas për shalim nëpër dasma dhe vrapime për marama.

Ata marshonin përkrah krushqve këmbësorë , qoftë në anën e majtë, apo në të djathtën .

Marrja e nuseve në fshatrat e Malësisë së Gollakut, tradicionalisht është bërë me qerre të drunjta të cilat i tërhiqnin kryesisht qetë e zgjedhës e rrallë ndokund qerren e nuses e tërhiqnin kuajt .

Gjatë stinës së Dimrit , nuset merreshin kryesisht me saja ( zhagësa ) për shkak të borës, kurse nëpër terrene shumë të vështira malore , ku nuk kishte rrugë të përshtatshme për qerre e saja , nuset shpeshherë merreshin me kuaj , ose edhe gomarë !

Gjatë rrugëtimit të dasmorëve (krushqve ) të nuseve në të dy drejtimet (shkuarje – ardhjeve) , rreshtit të tyre iu prinin zakonisht 3 (tre) burra pleq para bajrakut (flamurit) , pastaj rreshtoheshin dy këngëtarë krah për krah , të cilët gjatë tërë rrugës këndonin të njëjtën këngë tradicionale , që quhej “Kënga e Isuf Hajdarit”.

Tupanxhinjët , apo mefterët , siç quheshin ndryshe formacionet muzikore të përbëra nga surlet dhe tupanët , zakonisht shkonin duke iu rënë këtyre instrumenteve në fund të rreshtit të dasmorëve , ku pas tyre qarkullonin qerrja e nuses dhe qerrja e çejzit , apo siç quhej ndryshe “seksanja” .

Pse qiteshin 3 burra para bajrakut (flamurit) dhe çfarë roli kishin ata gjatë marshutës së krushqve ( dasmorëve) në të dy drejtimet ?

Gjatë shekujve të shkuar , nuk ishin të rralla incidentet , ngatërresat dhe dyluftimet e ndryshme , që lindeshin në rastet kur krushqit shkonin për ta marrë nusen nëpër terrene të gjata e të vështira malore !

Në rastin e konfrontimeve të ndryshme , 3 (tre) burrat që qiteshin në rresht para bajrakut (flamurit) , për t’iu shpëtuar rreziqeve , konfrontimeve dhe sulmeve të ndryshme i kishin këto tri role :

1. Krushku i parë , përzgjidhej si njeri mendimtar , urtak , mendjemprehtë , i cili me urtësi, dituri e mençuri do t’ a shpëtonte masën nga rreziku dhe tragjedia e mundshme!

2. Krushku i dytë , përzgjidhej si një njeri i pasur me para , i cili në rast se nuk do bëjë punë mençuria dhe urtësia e krushkut të parë, ky do ta zgjidhte problemin – konfliktin përmes pagesës së parave !

3. Krushku i tretë , përzgjidhej si një njeri trim dhe i armatosur , i cili në rast se nuk mund ta zgjidhin problemin e konfliktit të dasmorëve përmes urtësisë, mençurisë , drejtësisë dhe pagesës me anë të parave , atëherë ky do të rezistonte me anë të përdorimit të armës dhe do ta çante rrugën përmes qëndresës dhe dyluftimit !

Cili ishte roli i “Këngës së Isuf Hajdarit” në dasmat popullore të Malësisë së Gollakut ?

Siç thamë edhe më lartë, “Këngën e Isuf Hajdarit” , zakonisht e këndonin nga dy dasmorë , të cilët kishin zë të fortë malësorësh , zë melodik dhe të depërtueshëm .

Ata nuk qëndronin në rresht fort larg flamurtarit (bajraktarit) dhe gati gjatë tërë rrugëtimit nuk e ndalnin këngën e njëjtë , të cilën e këndonin pa shoqërim me instrumente muzikore, me dorën e djathtë për maje krahut dhe me gishtërinj në vesh .

Kjo këngë gjithmonë këndohej pa ritëm të caktuar , por me interpretim të lirë në tempin “Rubatto “.

Qëllimi i interpretimit të kësaj kënge nëpër dasmat tona tradicionale malësore , ishte i shumëfishtë :

- Himnizimi i marrjes së nuses dhe marshimit të dasmorëve (krushqve) gjatë rrugëve nëpër terrene të ndryshme malore , që shumë herë ishin të vështira dhe të rrezikshme !

- Sinjalizimi se po kalojnë krushqit (dasmorët) , për t’ua liruar rrugën dhe për të mos ardhur deri tek konfrontimi, apo sulmet e mundshme eventuale me ndonjë grup tjetër dasmorësh, apo grupeve të tjera kriminale .

- Sinjalizimi për të mos ua nxënë rrugën ndonjë palë krushqish të tjerë , nga se gjatë historisë së dasmave tona , takimet e dy palë krushqve në mes veti , shpeshherë kanë përfunduar me konfrontime dhe epilog të përgjakshëm tragjik.

Të gjitha këto konfrontime kanë shpërthyer nga kokëfortësia e të dy palë krushqve , të cilët nga mendjemadhësia kanë rezistuar për t’ia liruar rrugën njëra palë – tjetrës .

Lidhur me këtë dukuri negative , populli i ka krijuar dhe kënduar një seri këngësh tragjike , ndër të cilat kënga më e njohur e këtij lloji mbanë titullin:”Krushqit që janë ba gurë”! Por, nuk janë të rralla edhe toponimet që quhen:”Te varret e krushqve”!

Këto lloje tragjedish janë bërë shkaktare kryesore , që në traditat e dasmave tona , të jetësohet ligji , apo kanuni që krushqit (dasmorët) kur të shkojnë për ta marrë nusen , kurrë nuk do të kthehen për të njëjtën rrugë nga kanë shkuar, por ata sipas traditave dhe zakoneve duhet ta thyejnë rrugën , për të mos ardhur deri tek takimi dhe konfrontimi i mundshëm me ndonjë palë krushqish të tjerë !

- “Kënga e Isuf Hajdarit” , ka luajtur rol të rëndësishëm për sinjalizimin e familjarëve të Zotit të Dasmës , se krushqit me nusen që e kanë marrë , po i afrohen shtëpisë së Dasmorit dhe dhëndrit që po martohet , nga se në traditën dhe zakonet tona , nuk ka qenë e lejuar shkuarja e dhëndrit bashkë me krushq për ta marrë nusen e tij !

- Këndimi i kësaj kënge gjatë rrugëtimit të krushqve (dasmorëve) në të dy drejtimet , vazhdimisht është shoqëruar me të shtëna armësh të kalibrave të ndryshme , nga ana e dasmorëve .

Qëllimi i parë i të shtënave me armë zjarri gjatë rrugëtimit dhe këndimit të kësaj kënge ishte që së pari t’ua madhështojë dhe t’i inkurajojë interpretuesit e kësaj kënge !

Qëllimi i dytë i të shtënave me armë zjarri gjatë rrugëtimit të dasmorëve në të dy drejtimet, ishte kryekëput që t’i sinjalizojnë rrugët, malet dhe terrenet e panjohura , që po kalojnë krushqit dasmorë , të cilët janë të armatosur dhe të gatshëm që të rezistojnë ashpër në rast të ndonjë sulmi , apo dyluftimi të mundshëm !

Qëllimi i tretë i të shtënave me armë , ishte që t’i sinjalizojnë familjarët e Zotit të Dasmës , se krushqit po vijnë bashkë me nusen që e kanë marrë dhe po i afrohen shtëpisë së dhëndrit i cili do të martohet !

Nga mënyra e të interpretuarit dhe të kënduarit të “Këngës së Isuf Hajdarit”, në mënyrën e këndimit të lirë në tempin “Rubatto”, shumë kush në popull mendonte se kjo këngë quhej:“Kënga e Sen Rugovës”!

Për të sqaruar tekstin e kësaj kënge dhe për të hequr dilemat rreth kuptimit të saj , në vazhdim po ua sjellim edhe tekstin e saj integral, të cilin kurrë këngëtarët dasmorë nuk e kanë kënduar më gjatë se sa atë që ne po ua prezantojmë :

Oro , Isuf – o, Hajdari – o,

Oro , Isuf – o, Hajdari – o !

Oro , se n’ o, Rugovë – o ,

Oro, thërret – o, tellalli –o !

Në bazë të këtyre vargjeve dhe vet mënyrës se si këndohet dhe interpretohet kjo këngë , mund të vijmë deri në përfundim se kjo këngë tradicionalisht dhe gjithmonë i ka shërbyer popullit si mjet sinjalizues dhe alarmues në situata të ndryshme rrezikshmërie!

Këtë këngë , nuk ka mundur ta interpretojë kush të dojë dhe çfarëdo këngëtari !

Në çdo fshat dhe në çdo lagje kanë qenë të caktuar interpretuesit e saj , të cilët gjithmonë kanë gëzuar një popullaritet dhe respekt të veçantë në popull e sidomos gjatë ceremonisë së dasmave tona popullore .

Në fshatin Tugjec dhe në disa fshatra për rreth në Malësinë e Gollakut, kanë qenë të njohur , të nderuar dhe shumë të kërkuar nëpër dasmat popullore interpretuesit e kësaj kënge Shefki Kadri Krasniqi dhe Shaban Avdullah Krasniqi , të cilët tani jetojnë në botën e amshuar , por zëri dhe kënga e tyre do të jetojnë gjithmonë me ne , në zemrat tona, në kujtimet tona , në ahengjet tona dhe në dasmat tona popullore !

Gjilan, më 23.01.2016.

Në përvjetorin e tetëdhjetë të lindjes së tij, shkrimtari Ismail Kadare i ka dërguar një letër qytetit të lindjes, Gjirokastrës. Vetë shkrimtari nuk do të jetë në Gjirokastër për ceremonitë e organizuara me rastin e 80-vjetorit të tij, por me anë të një letre dërguar kryetares së bashkisë, Zamira Rami, Kadare shpreh falënderimet për qytetin ku ka kaluar 17 vitet e para të jetës, qytet i cili, siç shprehet ai, i ka dhënë gjithmonë më shumë sesa ajo çfarë ka dashur t’i japë ai.

E nderuara zonja kryetare e Bashkisë së Gjirokastrës,

Në pamundësi për të qenë midis jush për arsye që nuk varen prej meje, do të doja që, me anë të kësaj letre t’ju shprehja gjithë falënderimin tim, gjithë emocionin dhe, pse jo, mallëngjimin për ftesën tuaj të fisme, për të qenë pjesëmarrës në një ngjarje të gëzueshme, që lidhet me jetën time, më saktë, me shtatëmbëdhjetë vitet e para të saj.

Mendoj se jam i besueshëm në qoftë se do të them se jam përpjekur të ruaj marrëdhënie të përhershme me qytetin tim të lindjes, duke pasur bindjen në këtë rast, se ajo çfarë kam dashur t’i jap ka qenë gjithmonë më e paktë se ajo që më ka dhënë ai.
E dashur zonja Rami,

Ju drejtoni bashkinë e qytetit, që në adoleshencën time më ka pëlqyer ta quaj të çuditshëm. Me këtë cilësim, lidhej, me sa dukej, pamja e tij e pazakontë dhe ndërlikimet, që mendja ime s’i kapte dot.

Që një grua e re si ju, do të drejtonte një ditë qytetin me hije të rëndë mesjetare, kjo do të përbënte një nga befasitë e tij të radhës. Pa dashur të zgjatem, do të shtoja se këto befasi ngjanin shpesh të vështira, por ato sillnin me vete fat.
Duke ju uruar gjithë të mirat dhe duke përshëndetur nëpërmjet jush gjithë bashkëqytetarët e mi, ju përqafoj.

Ismail Kadare
Paris, 25 janar 2016.
Gazmira Sokoli/Shekulli

Ekzaltimi fetar i një lufte që perceptohej si luftë e
shenjtë kundër të pafeve, kur Perandoria Osmane
ngriti male me kufoma shqiptarësh, që shërbenin si
legjitimim e përligjje e pushtimeve.
Në librin “Kronikat e Tursun Beut”, vijnë dëshmi të panjohura nga kronikani i Sulltan Mehmetit II, pushtuesit të Kostandinopojës, Ballkanit dhe Shqipërisë.
Këtu më poshtë janë të plotë kapitujt
për Shqipërinë, si shfaqet areali shqiptar në sytë e shkrimtarit turk, shërbëtorit dhe udhëpërshkruesit besnik të Sulltanit, Tursun Beu, ku përveç luftës, erotika dhe simbolizmi seksual është
nënteksti pas çdo pushtimi dhe nënshtrimi të
vendeve, popujve, mbretërve, kështjellave dhe
qyteteve.
Fushata e sundimtarit Baba i Pushtimit në rojet etnike të Shqipërisë, nënshtrimi i rebelëve vendës dhe
ndërtimi i fortesës së Elbasanit

Në pranverën e vitit tetëqind e shtatëdhjetë (1466),
kur në mes të kuvendit të lëndinës lauresha psalte
me zë melodioz vargun: “E vështro në gjurmët e
mëshirës së Zotit, si Ai i jep jetë tokës së vdekur
(Kurani 30:50)”, pas shpalljes së nisjes së luftës
kundër Shqipërisë, çdo gazi ngjeshi me dëshirë
shpatën.
Flamujt-emblema të pushtimit – u vunë në
lëvizje nga Edreneja. Kur tendat e fushimit të
Sulltanit shtrinë hijen e tyre mbi fushën e qytetit të
Manastirit, aty rendën nga të gjitha anët luftëtarët –
të prirë prej fitores – për t’iu bashkuar ushtrisë
perandorake, si ca lumenj të mëdhenj që lëshohen
në det dhe, si dallgët e detit që venë e përplasen, u
derdhën mbi Shqipëri.
Aradhe të tilla secila me një mijë luftëtarë.
Ku secili nga këta guximtarë, sa një mijë heronj
vlen.
Kasneci i gjendjes bëri të mbërrijë në veshët e
mëkatarëve të pafe jehona e kërcënimit: “O
milingona! Futuni nëpër shtëpi që të mos ju shkelë
Solomoni me trupat e tij! (Kurani 27:18)”.
Të pafetë
e mallkuar mbetën të hutuar e të çoroditur nga
njoftimi i llahtarshëm i këtij sulmi të afërt dhe vajtën
u strehuan nëpër malet e rrëpira e luginat e thella,
duke bllokuar shtigjet. Bënë gjithë ç’mundën për t’u
mbrojtur dhe kështu dëshmuan tërë kryeneçësinë e
tyre për të rezistuar, duke këmbëngulur në
prapësinë e tyre më të skajshme.
Por luftëtarët e
Sulltanit, të nxitur prej mendimit të shpërblesës
hyjnore të luftës së shenjtë, si dhe të shpresës për
të bërë plaçkë të madhe, përparuan në të atillë
mënyrë sa që çdo mal i pakapërcyeshëm dhe çdo
luginë e thellë u dukej rrafshinë e lehtë “ku nuk do të
mund të shihje as ultësirë, as lartësi (Kurani
20:107)”.
Me ndihmën e Zotit, më të Lartit pushtuan
çdo strehë që mësynë dhe grabitën e plaçkitën kaq
shumë pasuri të frymore e jofrymore, saqë
djelmosha me tipare engjëllore dhe vasha me pamje
hyrish, që vlenin tre a katër mijë aspra, krijesa të
këndshme me tipare të tilla që mjaft që t’i shihje në
fytyrë që të të ikte mendja, shiteshin veç për vetëm
tre apo katërqind aspra.
Të tilla hyri që kushdo që i sheh në tendë
kujton se është përnjëmend në Parajsë.
T’i shihje kur mbi gjoksin tim dergjej,
do besoje se në një trup dy shpirtra qenë.
Te tillë djelmosha që, për atë Zot, në thonë
Se ka dhe më të bukur, gënjeshtra thonë.
Veç kësaj, buaj me lëkurë “në ngjyrë të verdhë të
ndezur që kënaq shikimin (Kurani 2:69)” mund t’i
blije për tri a katër aspra, ndërsa edhe për më pak se
dy aspra shitej një dash përçor i kopesë që është
bërë gati për t’iu flijuar Zotit. Çdo çadër ishte e
mbushur përplot me plaçkë të rrëmbyer.
Atëherë u dha urdhri të shtroheshin në bindje ata
harbutë të pafe.
Për këtë arsye, në çdo vendqëndrim
sillnin para Sovranit fitimtar meshkujt e lidhur me
zinxhirë që luftëtarët guximtarë e të shkathët të
islamit me një të rënë të shpatës, – fap-fap – i
ekzekutonin. I bënë kështu ata njerëz që aq të etur e
të dëshiruar qenë pas vdekjes, të shijonin verën e
rrënimit që derdhej prej shpatës së shndritshme.
Pati ndalesa ku u shkuan në shpatë deri në tre mijë,
katër mijë, shtatë mijë nga të pafetë. Prej kufomave
të shumta, lugina të thella tanimë ngjasoni si të ishin
kodra. Prej gjakut të derdhur, rrafshina të gjera tani
ngjasonin si Amudarja (Xhejhun: Oksusi i lashtë, që
bashkë me Sirdarjen formonin Transoksianën,
territor që sot përkon pjesërisht me Uzebkistanin .
Aludohet për ujërat e bollshme të këtij lumi) që
rridhte.
Pas tërë këtij shkatërrimi, u mor vendimi i
mëposhtëm: në fushën e Jundit që është kërthiza e
atij vendi, do të ndërtohej një fortesë e pathyeshme.
Sakaq mëkëmbësit fisnikë, hodhën themelet e një
fortese të qëndrueshme katërkëndëshe, siç qenë
urdhëruar, dhe brenda një kohe të shkurtër e kryen
ndërtimin.
Katërkëndëshi në është thënë të jetë me ogurzeza
formë,
s’ka dyshim se do të ketë qene e tillë për të pafetë.
Në pastë diçka që të përqaset me yllin e Shahut te
gjithësisë,
s’ ka dyshim se kjo është më e mbara e formave.
Një kështjellë që s’mund te dallohet prej reve,
kullë e saj është mur a re e zezë?
Ai vend ishte i rrethuar nga të gjitha anët me male të
pakalueshme e gryka, por të pafetë që jetonin në ato
lartësi s’bënin dot pa fushën ku rrjedh uji i bollshëm
dhe ku tokat e bukës janë pjellore e të pasura. Meqë
mes njerëzve u përhap fjala dhe zuri vend bindja se
ishte një tokë pjellore, aty u dynd nga të katër anët
ku ndodhej popullsia islame. Emrin ia vunë Elbasan,
që i përshtatej natyrës së tij (Është fjala për një lojë
të mundshme fjalësh mes emrit të fortesës dhe
shprehjes “el basan”, që mund të përkthehet me
shprehjen “të vësh dorën në zjarr”.
Ende sot ai vendi është kaq i lulëzuar saqë të kujton gjurmë e
një udhëtimi në Shtëpinë e Parajsës dhe vazhdon
akoma të rritet. U dyfishoftë rritja e tij!
Pasi u krye ndërtimi i fortesës, Sulltani emëroi një
komandant me nam dhe la aty roja të përkushtuar
gjer në vdekje. Ajo iu bashkëngjit sanxhakut të
Ohrit dhe iu besua sanxhakbeut të tij. Atëherë
sulltan Mehmeti u kthye fitimtar e triumfues në
Edrene, kryeqytet i Sulltanatit.